Προϊστορική και Αρχαία Θεσσαλία. Εισβολή θεσσαλικών φύλων στο μεταίχμιο Μυκηναϊκής και Γεωμετρικής Εποχής

Προϊστορική και Αρχαία Θεσσαλία

5. Εισβολή θεσσαλικών φύλων στο μεταίχμιο Μυκηναϊκής και Γεωμετρικής Εποχής

του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου, δασκάλου  -συγγραφέα

ΓΕΝΙΚΑ: Πριν από την κάθοδο των πρώτων αμιγώς ελληνικών φύλων, η Ελλάδα κατοικούνταν από Ινδοευρωπαϊκούς λαούς, τους ονομαζόμενους με το γενικό, και συχνά αόριστο, όνομα «Προέλληνες». Από γλωσσολογικές μελέτες γίνεται σαφής αυτή η παρουσία τους από το πλήθος των τοπωνυμίων, που μας κληροδότησαν. Τέτοιες χαρακτηριστικές λέξεις για παράδειγμα είναι: Άμφισσα, Αλικαρνασσός, Παρνασσός, Ιλισσός, Κηφισσός, Λυκαβηττός, Υμηττός (λέξεις δηλαδή με διπλό «σ» ή «τ»), οι λέξεις Ερύμανθος, Κόρινθος (νθ) καθώς και τοπωνύμια με τα συμπλέγματα «ρν» και «μν» όπως Κόρινθος, Κάλυμνος, κ.ά. Άλλες τέτοιες προελληνικές λέξεις είναι: κυπάρισσος, νάρκισσος, υάκινθος, κάνθαρος, κ.ά. Στο χώρο της Θεσσαλίας τέτοιας μορφής ονόματα είναι : Λάρισσα, Άργισσα, Άρνη, Κίκυνθος, κ.α.

ΠΡΟΕΛΛΗΝΕΣ: Γενικά τα προελληνικά φύλα χωρίζονται σε δυο μεγάλες ομάδες: Τη «μεσογειακή ομάδα» που απαρτιζόταν από τους Λέλεγες, τους Έκτηνες, τους Τυρρηνούς, κ.α. και την λεγόμενη «ινδοευρωπαϊκή» ομάδα, στην οποία ανήκαν οι Αίμονες, οι Δρύοπες, οι Πελασγοί, οι Τέμμικες, οι Ύαντες, κ.ά. Απ’ αυτούς, φαίνεται ότι, τουλάχιστον, οι Αίμονες και οι Πελασγοί, αποτελούν συνδετικό κρίκο με τους Έλληνες στην περίοδο της Μέσης Χαλκοκρατίας.

ΟΙ ΑΙΜΟΝΕΣ: Το όνομά τους εύκολα ετυμολογείται από το ελληνικό επίθετο αίμων που σημαίνει αιματηρός ή από το ουσιαστικό αίμος που σημαίνει θάμνος ή θαμνώδης περιοχή (πρβλ. όρος Αίμος ή Balkan στα κεντρικά Βαλκάνια). Οι αρχαίοι συγγραφείς ορίζουν ως περιοχή των Αιμόνων το Δώτιο Πεδίο (περιοχή Αγιάς) μέχρι την Όσσα και τα Τέμπη, καθώς και την περιοχή της Λάρισας. Ορισμένοι προσθέτουν και την Ιωλκό στην επικράτειά τους. Κατάλοιπα αυτού του λαού που αφομοιώθηκε τελικά είναι τα ονόματα Αίμων, Αιμόνιος, Αιμονία (συχνά αρχαίοι συγγραφείς ονοματίζουν ολόκληρη τη Θεσσαλία μ’ αυτό το τελευταίο όνομα). Κέντρο από το οποίο ξεκίνησαν οι Αίμονες ήταν η περιοχή του όρους Αίμος (Βαλκάν) και η δράση τους, όπως γίνεται αντιληπτή από αρχαιολογικά ευρήματα, που ταυτοποιούνται με τον λεγόμενο πολιτισμό της «Γκουμέλνιτσας», εξακτινώνεται (λίγο μετά το 3000 π.Χ.) σε Θράκη, Θεσσαλία, Ακαρνανία, Αρκαδία (εκεί όπου βρισκόταν η αρχαία πόλη Αιμονία).

ΟΙ ΠΕΛΑΣΓΟΙ: Η αρχική κοιτίδα αυτής της φυλής εντοπίζεται στην κεντρική Ήπειρο και την περιοχή του Στρυμόνα (πριν από το 2000 π.Χ.). Μετά το πέρας της τρίτης π.Χ. χιλιετίας βρίσκονται στην Αχαΐα Φθιώτιδα, στην περιοχή της Λάρισας (Πελασγία), στη Φωκίδα, και στην Πελοπόννησο. Γύρω στο 1200 π.Χ. φαίνεται ότι συγχωνεύτηκαν με τα κυρίως ελληνικά φύλα. Ανάμνηση της παρουσίας τους αποτελεί το τοπωνύμιο Πελασγία, ως περιοχή και ως πόλη, και ο μύθος του βασιλιά Πελασγού.

Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΠΡΩΤΟΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥΣ: Μεταξύ των ετών 2100-1900 π.Χ. ο κύριος όγκος των Πρωτοελλήνων είχε εγκατασταθεί στην Ήπειρο (Άβαντες και Αρκάδες), στη Δυτική Μακεδονία (πρωτο-Αιολικοί λαοί) και στη ΒΔ Θεσσαλία (οι Ίωνες στις όχθες του ποταμού Ίωνα). Εκείνη την εποχή, απομονωμένοι καθώς ήταν από την οροσειρά τις Πίνδου, διασπάστηκε η γλώσσα τους σε τρεις κλάδους: τη Δυτική γλώσσα, την Κεντρική και την Ιωνική. Ίχνη αλλαγών στη σύνθεση του πληθυσμού, έφεραν στο φως οι αρχαιολόγοι στην Άργισσα, όπου φαίνεται πως η πρώιμη Χαλκοκρατία τελείωσε με βίαιο τρόπο, καθώς το αρχαιολογικό στρώμα του εδάφους της Μέσης Εποχής του Χαλκού δείχνει εγκατάσταση νέου πληθυσμού. Τα κεραμικά ευρήματα θυμίζουν αυτά της Δυτικής Μακεδονίας από την προηγούμενη εποχή (Πρ. Χαλκοκρατία). Αξίζει να σημειώσουμε ότι πολλοί οικισμοί της Μακεδονίας φαίνεται πως διαλύθηκαν πριν από τη Μ.Ε. του Χαλκού, επιτρέποντάς μας να συμπεράνουμε ότι μεγάλος αριθμός ομάδων από τους κατοίκους της Μακεδονίας μετανάστευσαν στη Θεσσαλία, λίγο πριν ή λίγο μετά το 2000 π.Χ. Παρατηρώντας την εξέλιξη των διαλέκτων της γλώσσας μας, οι γλωσσολόγοι έχουν παρατηρήσει ότι η αιολική και η αρκαδική (αρκαδοκυπριακή), παρά τη γεωγραφική «απομάκρυνσή», έχουν πολλά κοινά γλωσσικά στοιχεία. Έτσι καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι και οι δύο προέρχονται (πριν από το 2000 π.Χ.) από την ίδια γλώσσα, αυτή που ονομάσαμε κεντρική διάλεκτο. Λίγο μετά το 1900 π.Χ. οι Πρωτοέλληνες αρχίζουν να εξαπλώνονται σ’ όλη την Ελλάδα, καταλαμβάνοντας τα κύρια κέντρα των Προελλήνων υποτάσσοντας ή εξοντώνοντας τους παλαιότερους κατοίκους. Έτσι και στη Θεσσαλία, μετά την άφιξη των Θεσσαλών εποίκων από την Ήπειρο, μέρος των προκατόχων της γης, όπως οι Βοιωτοί της Άρνης, κατηφορίζουν νοτιότερα στα όρια της σημερινής Βοιωτίας, ενώ άλλοι υποτασσόμενοι, μένουν χωρίς περιουσία και με ελάχιστα δικαιώματα στα περίχωρα των μεγάλων κέντρων που θα δημιουργηθούν κατά τους επόμενους αιώνες, έχοντας το όνομα Πενέστες.

Τα φύλα στη Θεσσαλία, την περίοδο των Μυκηναϊκών, χρόνων είναι: Αιολείς, Βοιωτοί (οι μετέπειτα Πενέστες), Θεσσαλοί, Λαπίθες, Μάγνητες, Περραιβοί, Μυρμηδόνες, Φθίοι, Φλεγύες, Μινύες, Έλληνες, ενώ περιφερειακά οι Αθαμάνες, οι Αίθικες, οι Αινιάνες, οι Δόλοπες και οι Λοκροί. Οι Μάγνητες, εντούτοις, δεν ήταν θεσσαλικό φύλο. Είναι κλάδος των Μακεδόνων και ο χώρος δράσης τους εντοπίζεται στην παράκτια λωρίδα της Θεσσαλίας, από τις εκβολές του Πηνειού μέχρι το ακρωτήριο Ακόντιον (Τρίκερι), συμπεριλαμβανομένων όλων των ορεινών όγκων της περιοχής, δηλαδή Όσσα, Μαυροβούνιο, Πήλιο και Τισσαίον. Ο Όμηρος κάνει αναχρονισμό τοποθετώντας τους σ’ αυτή την περιοχή κατά τα Μυκηναϊκά χρόνια, διότι σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα, η περιοχή κατακτήθηκε από τους Μάγνητες δύο τουλάχιστον αιώνες αργότερα. Στα Γεωμετρικά χρόνια οι Μάγνητες ακολουθώντας τους Αιολείς της δυτικής και κεντρικής Θεσσαλίας, που είχαν ιδρύσει αποικίες στα νησιά του Βορείου Αιγαίου και στα βόρεια μικρασιατικά παράλια, και πιεζόμενοι από τη δωρική εισβολή, ίδρυσαν υπερπόντιες αποικίες: μία κοντά στη Φαιστό της Κρήτης, μία στις όχθες του Μαιάνδρου και μια Τρίτη Ανατολικά της Σμύρνης, στους πρόποδες του Σιπύλου. Όλες αυτές έφεραν το ίδιο όνομα «Μαγνησία». Οι κυριότερες αιολικές αποικίες προηγήθηκαν χρονικά από αυτές των Μαγνήτων και εντοπίζονται στα βόρεια μικρασιατικά παράλια και στη Λέσβο.

Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΚΗΣ ΕΙΣΒΟΛΗΣ: Τα διάφορα θεσσαλικά φύλα με το κοινό όνομα Θεσσαλοί ή Πετθαλοί κατέβηκαν από την περιοχή της Θεσπρωτίας σε δύο βασικά ρεύματα, ένα κατά τη Μυκηναϊκή Εποχή κι ένα στην αρχή των Γεωμετρικών χρόνων, κι άρχισαν βαθμιαία να επεκτείνονται στις πεδινές περιοχές, πρώτα στις νότιες και νοτιοδυτικές κι αργότερα σ’ ολόκληρη την υπόλοιπη πεδιάδα. Την ίδια εποχή οι Μάγνητες, πιεζόμενοι υποχωρούν στην Όσσα και το Πήλιο, οι Αχαιοί της Φθιώτιδας στα νότια ορεινά (όρη Ναρθάκι, Όθρυς και νοτιότερα ως το Σπερχειό) και την πεδιάδα του Αλμυρού μέχρι το ακρωτήριο Ποσείδιον (σημ. Σταυρός), ενώ οι Αχαιοί της Τετράδας Φθιώτιδας (Φθία) υποτάσσονται στους εισβολείς και η πρωτεύουσά τους μετονομάζεται σε Φάρσαλο. Στα τέλη του 11ου αι. οι Θεσσαλοί είχαν υπό την κατοχή τους όλη τη δυτική πεδιάδα και τα κεντρικά τμήματα της ανατολικής, όμως στην τελευταία περιοχή, ακόμα και στα τέλη του επόμενου αιώνα, κυριαρχούν πληθυσμιακά τα προθεσσαλικά φυλετικά στοιχεία. Τέτοιες περιοχές ήταν η Λάρισα και η γύρω περιοχή της καθώς και η Ιωλκός. Μέχρι τα μέσα του 9ου π.Χ. αιώνα η επέκταση των Θεσσαλών και σ’ αυτές τις περιοχές είχε συντελεστεί πλήρως με μόνη τη λέξη Πελασγιώτιδα να συνδέει το παρελθόν με το μέλλον.

ΚΟΙΝΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΝΟΤΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ: Ένα από τα αποτελέσματα της καθόδου των ελληνικών φύλων ήταν και η αναγκαστική μετανάστευση των προϋοαρχόντων λαών νοτιότερα. Οι λαοί αυτοί φαίνεται ξεκάθαρα πως συχνά “μετέφεραν” και τα τοπωνύμιά τους. Ας δούμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα: Η πόλη Εφύρα: Υπήρχε στη Θεσπρωτία, ενώ αργότερα εμφανίζεται στη Θεσσαλία, μάλιστα υπήρχε και σιδηροδρομικός σταθμός Εφύρας πολύ κοντά στην πόλη της Λάρισας, νοτίως του Μεζούρλου. Στη συνέχεια οι “διωγμένοι” προθεσσαλοί, κατεβαίνουν, προφανώς, νοτιότερα με αποτέλεσμα να συναντάμε στα ιστορικά χρόνια Εφύρα στην Αιτωλία, την Ηλεία και την Κορινθίια. Μάλιστα οι κάτοικοι της τελευταίας Εφύρας “δένουν” την πόλη τους με το απαραίτητο μυθολογικό υπόστρωμα: Η Εφύρα “γίνεται” κόρη του Ωκεανού και της Θέτιδας. μυθική βασίλισσα της Κορίνθου. Σήμερα η Εφύρα αποτελεί δημοτικό διαμέρισμα του δήμου Πηνείας στην Ηλεία. Άλλο παράδειγμα: ο παραπόταμος του Πηνειού Πάμισος, γίνεται ποτάμι της Μεσσηνίας, ενώ ο Πηνειός, ως τοπωνύμιο μετφέρεται στην Πελοπόννησο. Ακόμη η αρχαία Οιχαλία του Νομού Τρικάλων δίνει το όνομά της και σε ομώνυμο Δήμο της Πελοποννήσου. Τέλος, το αρχαίο θεσσαλικό Πελινναίον ή Πέλιννα, πόλη της Εστιαιώτιδος δίνει το όνομά του στην αρχαία Πελλήνη του Ξυλοκάστρου, αλλά και στο μεγαλύτερο βουνό της Χίου: το Πελιναίο.