Τα κυριότερα αστικά κέντρα της Θεσσαλίας [δ΄ μέρος]

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΟΛΥΜΠΙΩΤΙΣΣΗΣ ΕΛΑΣΣΟΝΑΣ

Τα κυριότερα αστικά κέντρα της Θεσσαλίας [δ΄ μέρος]

Του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου δασκάλου - συγγραφέα

Α΄ ΑΛΜΥΡΟΣ – [ΔΥΟ ΑΛΜΥΡΟΙ]: Η θέση των διδύμων Αλμυρών βρισκόταν στο Τσιγγέλι (παράλιος Αλμυρός) και στην Κεφάλωση, πάνω στα ερείπια της αρχαίας Άλω. Τα ερείπια της πόλης αρχίζουν από την παραλία του σημερινού Αλμυρού και τις πηγές του Αμφρύσιου ποταμού ως τις εκβολές του Χωλορέματος. Βρέθηκαν ερείπια σπιτιών, τειχών καθώς και κέραμοι, πλίνθοι και βυζαντινά νομίσματα. Πολλά ανάλογα ευρήματα έχουμε και από την περιοχή Τσιγγέλι. Τον 11^ο αιώνα η Επισκοπή Αλμυρού κατείχε την 26^η θέση υπό τον Μητροπολίτη Λάρισας. Οι διάφορες πηγές χρησιμοποιούν ποικίλα ονόματα για την πόλη. Μερικά απ’ αυτά είναι: Αλμυρός, Δύο Αλμυροί, Armiro, Armirioun, Larmiro,Larimiro, Duo Almuruς, κ.ά.

Το 12^ο αιώνα ο Εβραίος περιηγητής Βενιαμίν από την Τουδέλη περιγράφει τον Αλμυρό ως μεγάλη ναυτική πόλη, στις παράκτιες περιοχές της οποίας ήταν εγκατεστημένοι, ανταγωνιζόμενοι μεταξύ τους, Βενετοί, Γενουάτες, Πισάτες και Εβραίοι έμποροι. Το παλαιότερο επίσημο έγγραφο που επικυρώνει τα εμπορικά προνόμια των Ενετών στην πόλη, ανάγεται στο Μάρτιο του 1112¹, και κατά τη σύνταξή του παρίστατο ο απεσταλμένος του Δόγη GiovanniMorosini. Σε διάφορες άλλες συμβολαιογραφικές πράξεις μνημονεύονται κάποια ονόματα Βενετών υπηκόων που κατοικούσαν στον Αλμυρό: Stefano Capello, Natalis Betani(1150), κ.α.

Άλλο σπουδαίο βενετικό έγγραφο του Αλμυρού που διασώθηκε είναι η colleganza δηλαδή η συμφωνία για συνένωση των κεφαλαίων διαφόρων επιχειρηματιών με τους Βενετούς της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας². Πρώτη, χρονολογικά, αναφορά του Αλμυρού σε αυτοκρατορικό χρυσόβουλο είναι του έτους 1198. Με το χρυσόβουλο αυτό, όπως και τα επόμενα χρυσόβουλα, ρυθμίζονται τα εμπορικά προνόμια των Βενετών στα διάφορα λιμάνια της αυτοκρατορίας, μεταξύ των οποίων και του Αλμυρού. Αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι στα προηγούμενα χρυσόβουλα, αντί του Αλμυρού εμφανιζόταν η Δημητριάδα. Ήδη όμως, στα τέλη του 12^ου αιώνα, η πάλαι ποτέ ένδοξη Δημητριάδα είχε καταντήσει μια σχεδόν εγκαταλελειμμένη πόλη. Το 1171 ο Μανουήλ Α΄ Κομνηνός εξέδωσε διαταγή να συλληφθούν όλοι οι Βενετοί υπήκοοι στην Αυτοκρατορία. Εκείνοι αναγκάστηκαν τότε να αναχωρήσουν εσπευσμένα από τον Αλμυρό με είκοσι πλοία³. Λίγο αργότερα, το 1181, οι Βενετοί λεηλάτησαν ως αντίποινα, μεταξύ άλλων και τα παράλια του Παγασητικού. Ιδρυτές της άλλης ισχυρής παροικίας του Αλμυρού, των Πισατών, ήταν μια ομάδα τυχοδιωκτών του Βερτράνδου της Πίζας, γιου του Ραϊμόνδου της Τρίπολης, που είχαν αποβιβαστεί το 1108 στην θεσσαλική πόλη. Οι Πισάτες είχαν και δικό τους ναό στην πόλη, το ναό του Αγίου Ιακώβου. Το 1158, κατά τη διάρκεια του πολέμου μεταξύ Μανουήλ Α΄ και του Γουλιέλμου Α΄ της Σικελίας, η πόλη λεηλατήθηκε από τον εχθρικό στόλο και κάηκε ο ναός των Πισατών. Αργότερα ο Αλέξιος Γ΄ ανανέωσε με ευνοϊκούς για τους Πισάτες όρους τις εμπορικές συμφωνίες Βυζαντίου – Πίζας. Το 1180 οι σχέσεις Βενετών και Πισατών οδηγήθηκαν σε ρήξη. Για να αποφευχθούν τα χειρότερα, τα δυο μέρη ήρθαν σε συμφωνία που, μεταξύ άλλων, απαγόρευε στους δυο ανταγωνιστές να οχυρώσουν τις συνοικίες τους. Για τα προνόμια των Γενουατών στον Αλμυρό διασώζεται μόνο ένα εμπορικό συμβόλαιο της 30^ης Ιουλίου του 1157. Τέλος, σύμφωνα με τον Εβραίο περιηγητή Βενιαμίν, ο Αλμυρός κατοικούνταν και από τετρακόσιους Εβραίους, πράγμα που επιβεβαιώθηκε από την αρχαιολογική σκαπάνη (επιγραφικά ευρήματα, κυρίως επιτύμβια). Σε κείμενα του «Περί διανομής» οι Δύο Αλμυροί υπάγονταν στην «Επίσκεψιν της Αυτοκρατείρας»⁴. Μετά την άλωση της Κων/λης του 1204, ο Αλμυρός δόθηκε ως κτήση στη σύζυγο του Αλέξιου Γ΄. Μάλιστα ο Βονιφάτιος του Μομφερά πρότεινε στον Αλέξιο Γ΄ να εγκατασταθεί, ως ιδιώτης, στην πόλη. Για μικρό διάστημα ο Αλμυρός έπεσε στα χέρια του Γουλιέλμου di Larsa, για να καταλήξει στη συνέχεια μαζί με τη Βέσαινα και τη Δημητριάδα στα χέρια τηςΜαργαρίτας, της χήρας του Βονιφάτιου, που ήταν, μέχρι το θάνατό του, βασιλιάς της Θεσσαλονίκης. Σταθμός στην περιοδεία του βασιλιά Ερρίκου στο κατακτημένο Βυζάντιο είναι ο Αλμυρός του 1209. Η λατινική κατοχή στην περιοχή τερματίστηκε λίγο πριν το 1250. Το 1307 ο Αλμυρός λεηλατήθηκε από τους Καταλανούς ενώ δυο χρόνια αργότερα η λεγόμενη «μάστιγα» της εποχής, Καταλανική Εταιρία υπό την ηγεσία του Φράγκου Valter von Brienne έκανε έδρα της δράσης τους τον ίδιο τον Αλμυρό. Πάντως το 1311 ο Βάλτερ και η ομάδα του συνετρίβη από τους πρώην συμμάχους τους Καταλανούς σε αιματηρή μάχη λίγο πιο μακριά από τα τείχη του Αλμυρού. Το 1327 ο Αλμυρός και τα Φάρσαλα είναι σταθερά υπό την κατοχή των Καταλανών. Από τα μέσα του 14^ου αιώνα αρχίζει η παρακμή των δίδυμων πόλεων του Αλμυρού, αποτέλεσμα κυρίως της ίδρυσης του Γόλου(Βόλου). Κοντά στον Αλμυρό βρισκόταν η περιοχήΒελεχατούια (Provincia Velechative) όπου πρέπει να βρισκόταν και η Σκλαβηνία του 8^ου και 9^ου αιώνα. Ίσως όμως το τοπωνύμιο να οφείλεται σε χωριό της περιοχής με το όνομαΛεβάχοι ή Λεβάχη. Στο δάσος Λόγγος βρέθηκαν ερείπια βυζαντινού ναού της Αγίας Μαρίνας ενώ στη θέση Καραγάτσιβρέθηκαν ερείπια βυζαντινών κατοικιών. Ανάλογα ευρήματα ήρθαν στο φως στις γειτονικές περιοχές Πουρναλί καιΖερέλια⁵, καθώς και στα χωριά της πρώην Επαρχίας ΑλμυρούΆνω Μαυρόλοφος, Πλάτανος και Κωφοί. Τέλος βυζαντινά γλυπτά σώζονται στην παλαιά Άνω Μονή Ξενιάς καθ’ οδόν της διαδρομής προς το χωριό Κοκωτοί.

Β΄ ΕΛΑΣΣΩΝ: Η βυζαντινή, όπως και η αρχαία πόλη ήταν κτισμένη σε ύψωμα βορείως της σημερινής πόλης, εκεί που βρίσκεται η Ι. Μ. Ολυμπιωτίσσης. Τα τείχη της στρατηγικής σημασίας πόλης ανακαινίστηκαν τον 6^ο αιώνα από τον Ιουστινιανό (φρούριο Λοσσόνος). Το όνομα Ελασσόνα συναντάται πρώτη φορά σε κείμενα του Ευστάθιου Θεσσαλονίκης. Η ίδρυση της Ι. Μονής Παναγίας Ολυμπιώτισσας ανάγεται σε εποχή πριν το 1342. Αυτή τη χρονολογία εκδόθηκε σιγίλλιο⁶ του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιωάννη ΙΔ΄ που αναφέρει για πρώτη φορά την ύπαρξη της Ι. Μονής: «… εις το όνομα τιμωμένης της υπεράγνου δεσποίνης και Θεομήτορος και επικεκλημένης της Ολυμπιωτίσσης, ανεγερθέντι εντός του κάστρου Ελασσόνος …». Το 1333 το κάστρο της πόλης έπεσε στα χέρια του Ιωάννη Ορσίνι της Ηπείρου. Το 1336 ένα χρυσόβουλο του Ανδρόνικου Γ΄ Παλαιολόγου επικυρώνει στην Ι. Μονή της Ελασσόνας διάφορα εξαρτήματα–μετόχια (Στάριτσα–Τσαριτσάνη, Ραδοσίβια, Α. Θεόδωροι Σπαρμού, Ι. Μ. Ασωμάτων Γρήμιανης, Έζοβο, Μυρίχοβο, κ.α.). Στις Notitiae του Ανδρόνικου Γ΄ η Ελασσόνα ήταν έδρα Αρχιεπισκοπής.

Ο υπόλοιπος βυζαντινός οικισμός ήταν στους πρόποδες του κάστρου μέχρι τις όχθες του Ελασσονίτικου ποταμού. Σώζεται σήμερα, εντός της Ι. Μονής το Καθολικό του 1300 μ. Χ. περίπου. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Μονή λεηλατήθηκε από τους Ιταλούς κατακτητές (1941-32). Τότε εκλάπη ένα σπουδαίο κειμήλιο, η λεγόμενη «ζώνη της αυτοκράτειρας Θεοδώρας»⁷. Τέλος αξίζει να αναφερθεί ότι το 1971 σε οικόπεδο στη συνοικία Βαρόσι της πόλης βρέθηκαν ερείπιαπαλαιοχριστιανικής βασιλικής διαστάσεων δαπέδου 4,2 επί 9,2 μέτρων. Το ψηφιδωτό δάπεδο της εκκλησίας αποκολλήθηκε και μεταφέρθηκε για συντήρηση στην Μητρόπολη της Ελασσόνας. Κάτω από αυτό το δάπεδο βρέθηκαν δυο τάφοι κάποιων, προφανώς, σημαντικών προσώπων, ίσως αγίων. Η βασιλική χρονολογείται από τον 5^οαιώνα⁸.

………………………………………………….

1 Α. Αβραμέα, Βυζαντινή Θεσσαλία, 168.

2 R. Morozzo della Rocca – A. Lombardo, Documenti del comercioveneziano dei secoli, τ. Α΄ Τορίνο, 1940.

3 Historia Ducum Veneticorum, τόμος ΙΔ΄ (Αννόβερο 1883), 79.

4 Ζακυθηνός, «Μελέται», ΕΕΒΣ 21, (1951), 141.

5 Κοντά στο νεολιθικό οικισμό.

6 Σύμφωνα, πάντως, με τον κορυφαίο Θεσσαλό ιστορικο-ερευνητή Κ. Σπανό το έγγραφο αυτό δεν είναι γνήσιο.

7 Θ. Αργυράκης, «Ο μύθος των πολιτισμένων κατακτητών», εφημ. Ελεύθερος Τύπος της Κυριακής, 27/10/07, σ. 49.

8 Κ. Λάζαρη, Ι. Μ. Παναγίας Ολυμπιώτισσας, Ελασσόνα 2002, σελ. 15-17, Κ. Γαλλής, «Μια πρωτοχριστιανική βασιλική στην Ελασσόνα», Θεσσαλικό Ημερολόγιο ,Δ΄ (1983).

Δείτε και:

-Τα κυριότερα αστικά κέντρα της Θεσσαλίας [γ΄ μέρος]

-Τα κυριότερα αστικά κέντρα στη βυζαντινή Θεσσαλία (Β΄)

-Τα κυριότερα αστικά κέντρα στη βυζαντινή Θεσσαλία Α΄