Φετούλαχ Γκιουλέν: O διανοούμενος ιμάμης και μέντορας του Ερντογάν

Φετούλαχ Γκιουλέν: O διανοούμενος ιμάμης και μέντορας του Ερντογάν

Γιώργος Ξ. Πρωτόπαπας

Ποιος είναι ο αμφιλεγόμενος μουσουλμάνος μετριοπαθής διανοούμενος με το τεράστιο διεθνές εκπαιδευτικό, πολιτισμικό και επιχειρηματικό δίκτυο. Η ιδεολογία του διάλογου των θρησκειών, της ανεκτικότητας και της αποκήρυξης της βίας. Οι εκπαιδευτικές και επιχειρηματικές δραστηριότητες του κινήματος του Γκιουλέν. Ο ρόλος που διαδραματίζει στην Τουρκία και όχι μόνο, η περίεργη σεναριολογία και οι σχέσεις με το κυβερνών ισλαμικό κόμμα.

Παγκόσμιος ιμάμης, μουσουλμάνος ιεραπόστολος, μέντορας του Ταγίπ Ερντογάν, είναι κάποιοι μεγαλόσχημοι χαρακτηρισμοί που αποδίδονται στο Φετούλαχ Γκιουλέν μετριοπαθή μουσουλμάνο διανοούμενο και υπέρμαχο του διαλόγου των θρησκειών, μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, ο οποίος ηγείται ενός διεθνούς εκπαιδευτικού και πολιτισμικού δικτύου.

Το κίνημα του Γκιουλέν περιλαμβάνει χιλιάδες σχολεία, πανεπιστήμια, φοιτητικές εστίες, ιδρύματα, πλατφόρμες διαλόγου, φιλανθρωπικές οργανώσεις, Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, χρηματοοικονομικά ιδρύματα και τράπεζες, επιχειρηματικές ενώσεις και οργανισμούς. Ο Γκιουλέν υπολογίζεται, σύμφωνα με τo περιοδικό Middle East Quarterly, ότι ελέγχει και διαχειρίζεται ένα μπάτζετ περίπου 25 δισεκατομμυρίων δολαρίων.

To κίνημα του Γκιουλέν προσελκύει συνεχώς και ενίοτε εχθρικά την προσοχή τόσο στο εσωτερικό της Τουρκίας όσο και στο εξωτερικό, αποτέλεσμα της αυξημένης δραστηριότητας, του πλούτου και της επιρροή του. Ωστόσο αναλυτές επισημαίνουν ότι η δομή, οι φιλοδοξίες και το μέγεθος της παραμένουν αδιαφανείς, καθιστώντας την αξιολόγηση των επιπτώσεών δύσκολη. Σύμφωνα με τους επικριτές της η κοινότητα του Γκιουλέν δεν φαίνεται να πείθει για τις διαπολιτισμικές και μετριοπαθείς προθέσεις της και έχουν αναπτύξει μια σεναριολογία για κρυφή ισλαμική ατζέντα και για την προστασία του ισλαμιστή διανοούμενου από την αμερικάνικη κεντρική υπηρεσία πληροφοριών CIA -διαμένει μόνιμα στην Πενσυλβανία.

Το γεγονός ότι το 2008 ο Φετουλάχ Γκιουλέν ψηφίσθηκε από τους αναγνώστες του βρετανικού περιοδικού Prospect και του αμερικάνικου Foreign Policy ως ένας από τους πιο σημαντικούς διανοούμενος του κόσμου, δείχνει ότι έχει τη δυνατότητα να επηρεάζει πρόσωπα και καταστάσεις σε διεθνές επίπεδο. Η κινητήρια δύναμη και ο πυρήνας του κινήματος του Γκιουλέν είναι η νέα τουρκική μεσαία αστική τάξη των επιχειρηματιών, των επαγγελματιών, των δασκάλων και των διανοούμενων. Το προφίλ της νέας αυτής τάξης σύμφωνα με την επιθεώρηση The Middle East Review of International Affairs (MERIA) δεν συμπίπτει απόλυτα με τη νέα αστική εργατική τάξη ή τους φτωχούς που αποτελούν τους κύριους ψηφοφόρους του κυβερνών ισλαμικού Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP). Οι υποστηρικτές του Γκιουλέν προέρχονται από υπερβολικά θεοσεβούμενα άτομα τα οποία εμπνέονται από την ισλαμική αρχή του hizmet και είναι αφιερωμένα στη διάδοση των αξιών και των ιδεών του.

Ιδεολογία

O Γκιουλέν πιστεύει ότι δεν υπάρχει απαραίτητα αντίθεση μεταξύ του Ισλάμ και του μοντερνισμού. Το κλειδί της προσαρμογής του Ισλάμ στο σύγχρονο κόσμο δεν βασίζεται σε μια άμεση πολιτική δραστηριότητα και οργάνωση. Ο Γκιουλέν διαδίδει ένα είδος «εκπαιδευτικού Ισλαμισμού» που αντιπαραβάλλεται στο «πολιτικό ισλαμισμό». Τα εκπαιδευτικά προγράμματα θα πρέπει να επικεντρώνονται στην επιστήμη, στην τεχνολογία και στη διδασκαλία της αγγλικής γλώσσας. Ο Γκιουλεν διδάσκει τη καλλιέργεια της πνευματικής, της ηθικής, της συμπεριφοράς αξιών, της ανοχής, του σεβασμού, της διαφάνειας και θεωρεί ότι η Δύση έχει εγκαταλείψει την πνευματική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης. Προβάλει τις αξίες του σουφισμού, την ανεκτικότητα έναντι του διαφορετικού, αποκηρύσσει τη βία, καταδικάζει κάθε είδους τρομοκρατία, είναι υπέρμαχος της επίλυσης των διαφορών με ειρηνικό τρόπο και του διαλόγου υπέρ των θρησκειών.

Ο παγκόσμιος εκπαιδευτικός χάρτης

Ο πυρήνας του διεθνούς δικτύου του Γκιουλέν είναι η εκπαίδευση αφού ελέγχει χιλιάδες ανώτατα δευτεροβάθμια σχολεία, κολλέγια και μαθητικούς κοιτώνες σε ολόκληρη την Τουρκία, ιδιωτικά πανεπιστήμια και το Fatih University της Κωνσταντινούπολης. Το 2006 ο Νουρεντίν Βερέν, το «δεξί χέρι» το Γκιουλέν, σε συνέντευξη στο Kanalturk δήλωσε ότι «τα παιδιά που εμείς εκπαιδεύσαμε μέσα στην Τουρκία είναι τώρα σε ανώτατες θέσεις. Υπάρχουν κυβερνήτες, δικαστές, αξιωματικοί του στρατού. Υπάρχουν υπουργοί μέσα στην κυβέρνηση. Συμβουλεύονται το Γκιουλέν πριν κάνουν οτιδήποτε».

Το κίνημα του Γκιουλέν εκτός της Τουρκίας διευθύνει εκατοντάδες σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και πολλά πανεπιστήμια σε 110 χώρες. Το δίκτυο του Γκιουλέν έχει επεκταθεί σε ΗΠΑ, Αυστραλία, στα κράτη της Κεντρικής Ασίας, , Μεξικό Ιαπωνία ,Ινδονησία, Πακιστάν, Ινδία, Κίνα, Καμπότζη, υποσαχάρια Αφρική αλλά και δυτικές που διαθέτουν μεγάλη τουρκική μειονότητα όπως η Γερμανία. Στα σχολεία και στα ινστιτούτα η εκπαίδευση εστιάζεται στην επιστήμη και την τεχνολογία, διδάσκεται η τουρκική γλώσσα και εκτιμάται ότι είναι υψηλής εκπαίδευσης. Το The Gulen Institute στο Χιούστον των ΗΠΑ αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για το πώς λειτουργεί το δίκτυο για να ενισχύσει τους δεσμούς του με την αμερικάνικη πολιτική και επιχειρηματική ελίτ. Δεν είναι άλλωστε καθόλου τυχαίο ότι το 2008 ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον από το βήμα του Turkish Cultural Center ευχαρίστησε το κίνημα του Γκιουλέν για τη συνεισφορά του στην διεθνή ειρήνη.

Την προώθηση της ιδεολογίας του κινήματος έχει αναλάβει μεταξύ άλλων και το Journalists and Writers Foundation (Ένωση Δημοσιογράφων και Συγγραφέων) με τη διοργάνωση αρκετών πλατφόρμων διαλόγου, όπως: η Abant Platform – συνδέει διανοούμενους και επιστήμονες για να συζητούν εθνικά και διεθνή προβλήματα, η Eurasian Dialogue Platform – περιλαμβάνει εκπροσώπους από την Τουρκία και δώδεκα χώρες από την πρώην Σοβιετική Ένωση και την Ασία και η Intercultural Dialogue Platform – διοργανώνει συναντήσεις με επίκεντρο τον Αβραάμ σε Τουρκία, Ρωσία, Γεωργία, Γερμανία και Σουηδία.

Εφημερίδες, τράπεζες

Το κίνημα του Γκιουλέν δραστηριοποιείται με μεγάλη επιτυχία και στον επιχειρηματικό κόσμο και μια σύντομη εικόνα δίνεται μέσα από μια ανάλυση του The New Republic. Το 1986 η κοινότητα Γκιουλέν απέκτησε τη εφημερίδα Zaman. To Feza Media Group που εκδίδει την εφημερίδα, την αγγλόφωνη τη Zaman Today, ένα πρακτορείο ειδήσεων και το περιοδικό Aksiyon. Επιπλέον το Feza συνδέεται με το Samanyolou Broadcasting που έχει στην κατοχή του αρκετούς τηλεοπτικούς σταθμούς. Καμία όμως από αυτές τις επιχειρήσεις δεν ελέγχονται από τον Γκιουλέν ή έχουν άμεση σχέση με το άτομο του. Ο Γκιουλέν απλά τους δίνει την έμπνευση, το κίνητρο και μερικές κατευθυντήριες και πρωταρχικές αρχές. Το 1996 επιχειρηματίες προσκείμενοι στο Γκιουλέν προχώρησαν στην ίδρυση της Banka Asya, μιας από τις μεγαλύτερες ισλαμικές τράπεζες της Τουρκίας με περιουσιακά στοιχεία δισεκατομμυρίων δολαρίων.

Η κοινότητα του Γκιουλέν οργανώθηκε σε επιχειρηματική ένωση υπό την ονομασία ISHAD (Σύνδεσμος Αλληλεγγύης στην Επιχειρηματική Ζωή) και σύμφωνα με ένα κείμενο εργασίας του ΕΛΙΑΜΕΠ «Διαστάσεις και δράσεις του Ισλαμικού Κεφαλαίου στην Τουρκία» είχε τρεις βασικές αρχές: αλληλεγγύη, υπακοή και καθήκον προς το κίνημα με στόχο τον εκσυγχρονισμό, την ανάπτυξη των μικρομεσαίων επιχειρήσεων και την ενδυνάμωση της εξαγωγικής δραστηριότητα τους. Το 1999 όταν ο Γκιουλέν κατηγορήθηκε για υπονόμευση του κοσμικού κράτους, η ISHAD άρχισε να αμφισβητείται και να δέχεται περιορισμούς. Το 2005 με νέο όνομα, διευρυμένη σύνθεση και την ίδια ηγεσία μετατράπηκε στην πανίσχυρη TUSKON (Συνομοσπονδία Βιομηχανιών και Επιχειρηματιών Τουρκίας) που περιλαμβάνει επτά ομοσπονδίες, 151 συνδέσμους μικρομεσαίων επιχειρήσεων, 14.844 μέλη, παραρτήματα σε κάθε επαρχία της χώρας και γραφεία σε Ουάσινγκτον, Βρυξέλλες, Μόσχα, Πεκίνο.

Η ΤUSKON πλασάρει την εικόνα μιας πιο φιλελεύθερης και φιλοδυτικής ισλαµικής ελίτ όπως ορίζεται από τον Γκιουλέν και τάσσεται υπέρ των πολιτικών του ισλαμιστή πρωθυπουργού Ερντογάν προωθώντας τις θέσεις του μέσα από τις εκθέσεις που δημοσιοποιεί. Παράλληλα σε μηνιαία βάση διοργανώνει σε Άγκυρα και Κωνσταντινούπολη συναντήσεις με κύριους ομιλητές υπουργούς με αντικείμενο φλέγοντα πολιτικά και οικονομικά θέματα. Η ΤUSKON μέσω των διεθνών διασυνδέσεων της εξελίσσεται σε σημαντικό πυρήνα οικονομικού λόμπυ και παγκόσμιας προβολής της Τουρκίας.

Η συνεργασία μεταξύ των διαφόρων ινστιτούτων του κινήματος του Γκιουλέν αλλά και η επικάλυψη είναι εκτεταμένη και προκαλεί σύγχυση. Το κίνημα του Γκιουλέν σύμφωνα με το MERIA χαρακτηρίζεται από μια χαλαρή δομή και αποκέντρωση και η κάθε μια από τις επιχειρήσεις του είναι ατομικά χρηματοδοτούμενη και διευθύνεται σε εθελοντική βάση από τους υποστηρικτές του Γκιουλέν.

Μηχανισμοί επιρροής

Το τεράστιο διεθνές εκπαιδευτικό, πολιτιστικό και επιχειρηματικό δίκτυο του κινήματος του Φετουλάχ Γκιούλεν δεν αφήνει και πολλά περιθώρια αμφισβήτησης για την επιρροή που ασκεί εντος και εκτός Τουρκίας και τις διασυνδέσεις με ισχυρά κέντρα εξουσίας. Τα ινστιτούτα του μέσα στις ΗΠΑ προσελκύουν την πολιτική, ακαδημαϊκή και επιχειρηματική ελίτ της χώρας. Η κοινή συνισταμένη είναι η προώθηση των αρχών και της ιδεολογίας του Γκιουλέν ο οποίος έχει εξελιχθεί σε ένα σημαντικότατο μετριοπαθή ισλαμιστή διανοούμενο. Ο Γκιουλέν ενδεχόμενος ίσως να χρησιμοποιήσει το μετριοπαθές ισλαμικό μοντέλο της Τουρκίας του Ερντογάν για να αποδείξει ότι μπορεί να εξαχθεί και στις άλλες μουσουλμανικές χώρες και να περιορίσει σε σημαντικό βαθμό τον εξτρεμιστικό Ισλάμ. Το κίνημα του Γκιουλέν μπορεί να αποτελέσει μια εναλλακτική στη διδασκαλία του εξτρεμιστικού Ισλάμ που ασπάζεται η Αλ-Κάιντα και το σύνολο των εξαθλιωμένων μουσουλμανικών μαζών επαληθεύοντας έτσι τη «Σύγκρουση Πολιτισμών» του Σάμιουελ Χάντινγκτον.

Ωστόσο ο Γκιουλέν φαίνεται να επενδύει σε μια «χρυσή γενιά», στα ανερχόμενα και μεσαία αστικά στρώματα της τουρκικής κοινωνίας και στην παραγωγή μιας ελίτ ηγετών. Τα συμφέροντα του κινήματος του Γκιουλέν σε μεγάλο βαθμό ταυτίστηκαν με το ισλαμικό Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) όταν ανέβηκε στην εξουσία το 2002 και οι Γκιουλενιστές είδαν το AKP, σύμφωνα με ανάλυση του αμερικάνικου Stratfor, ως το πολιτικό όχημα μέσω του οποίου θα μπορούσαν να εκπληρώσουν τους στόχους τους. Εκτός από το θρησκευτικό δέσιμο το AKP και το κίνημα του Γκιουλέν σε συνεργασία με μη θρησκευτικά στοιχεία επιδιώκουν να επιβάλλουν την πολιτική εξουσία στην Τουρκία και έχουν υιοθετήσει μια κοινή στάση απέναντι στο παραδοσιακό κέντρο εξουσίας, το κοσμικό-στρατιωτικό κατεστημένο. Ο ρόλος της κοινότητας του Γκιουλέν φαίνεται να επηρεάζει τις εξελίξεις στη γειτονική χώρα αλλά δεν είναι σαφές εάν απλά υποστηρίζει το AKP ή είναι η κυβερνών δύναμη πίσω από το AKP.

Who is Who

Ο Γκιουλέν γεννήθηκε το 1941 σε ένα χωριό έξω από την πόλη Ερζερούμ, άρχισε να προσεύχεται από την ηλικία των τεσσάρων ετών και έμαθε αραβικά από τον πατέρα του. Στο σχολείο συνάντησε μαθητές του Κούρδου διανοούμενου Σαίντ Νουρσί και συνδέθηκε με το κίνημα του που ήταν παρόμοιο με την αδελφότητα των σουφιστών. Το 1958 έγινε και επίσημα ιμάμης και μετά από τη στρατιωτική του θητεία μετακινήθηκε στη Σμύρνη. Το 1969 άρχισε να διδάσκει τη δική του εκδοχή της ιδεολογίας του Νουρσί και σύντομα απέκτησε υποστηρικτές. Η επιρροή του Γκιουλέν αυξήθηκε σημαντικά μέσα στη δεκαετία του 1990 τόσο που ανησύχησε το κοσμικό κατεστημένο. Το 1999 καταδικάστηκε για υπονόμευση των αρχών του κεμαλικού κράτους και το 2003 απαλλάχθηκε από όλες τις κατηγορίες αλλά συνέχισε να παραμένει στην Πενσυλβανία των ΗΠΑ.

(*) Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Strategist, τεύχος 7, της εφημερίδας «Κόσμος του Επενδυτή» στις 11/12/10

presscode-