Αλήθεια ή μύθος το Κρυφό Σχολειό;

Ἀλήθεια ἤ μύθος τό Κρυφό Σχολειό;

Ι. ᾿Α. Νικολαΐδης, τ. επιθεωρητής Μ.Ε

῾Ο Μάρτιος εἶναι ὁ μήνας τῆς ἐλευθερίας· τῆς πανανθρώπινης -λόγῳ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου- ἀλλά καί τῆς ἐθνικῆς γιά μᾶς τούς ῞Ελληνες μέ τήν ἐπανάσταση τοῦ 1821. «Χαρεῖτε, ἀδέλφια, τήν τρανή διπλή γιορτή», συνιστᾶ ὁ Γ. Βερίτης. Δυστυχῶς ὅμως τίς τελευταῖες δεκαετίες τή χαρά τῆς γιορτῆς τή σκιάζουν συχνά-πυκνά αὐτό τό μήνα κάποιες ἀρνητικές παρεμβάσεις στόν τύπο, στό ραδιόφωνο, στήν τηλεόραση. ᾿Επηρμένοι «διανοούμενοι», πολύξεροι δημοσιογράφοι, ἱστορικοί τοῦ γλυκοῦ νεροῦ, ἄνθρωποι στρατευμένοι ὅλοι τους σέ μιά ξοφλημένη ἰδεολογία, ἐπιμένουν σώνει καί καλά νά μᾶς «διαφωτίσουν». Σκοπός τους εἶναι, μέσα σέ μία γενικότερη πολεμική, πῶς θά διακυβευθεῖ ἡ προσφορά τῆς ᾿Εκκλησίας πρός τό πολύπαθο Γένος. Σταθεροί ἐπιμέρους στόχοι τους ὁ ἐθνομάρτυρας πατριάρχης Γρηγόριος Ε´ καί τό θρυλικό Κρυφό Σχολειό. ᾿Επικουρικά ἐπιστρατεύεται καμιά φορά κι ἕνα ἀνώνυμο κείμενο δεύτερης κατηγορίας, ἡ «῾Ελληνική Νομαρχία».

Εἶναι ἀνάγκη νά δοθεῖ μιά τεκμηριωμένη ἀπάντηση. ᾿Αλλά σ᾿ ἕνα σύντομο σημείωμα δέν εἶναι δυνατόν νά περιληφθοῦν ὅλα. Γι᾿ αὐτό ἐπί τοῦ παρόντος θά μείνουμε στό Κρυφό Σχολειό.

«Πρόκειται γιά χαλκευμένο μύθο», μᾶς λένε. «Κρυφό Σχολειό δέν ὑπῆρξε». Γιά νά ὑποστηρίξεις ὅμως κάτι, χρειάζονται καί ἀποδείξεις ἤ, τουλάχιστον, ἐπιχειρήματα. Κι ἄν δέν ὑπάρχουν, τά ἐπινοεῖς. Τό πρῶτο, λοιπόν, καταλυτικό -ὑποτίθεται- ἐπιχείρημά τους εἶναι ὅτι «δέν ἔχουμε γραπτές μαρτυρίες γιά τήν ὕπαρξη τοῦ Κρυφοῦ Σχολειοῦ». Δέν μᾶς ἐξηγοῦν ὅμως βάσει ποιᾶς λογικῆς γυρεύουν γραπτά ντοκουμέντα γιά κάτι πού ἦταν ΚΡΥΦΟ. ᾿Ανατρέπουν, δηλαδή, τόν θεμελιώδη νόμο τῆς ἀντίφασης τοῦ ᾿Αριστοτέλη. Τό Κρυφό Σχολειό ζῆ στή συνείδηση τοῦ ἔθνους καί τό λαϊκό ἔνστικτο κατά κανόνα εἶναι ἀλάνθαστο.

᾿Εντούτοις δέν εἶναι ἀκριβές ὅτι ἔλειψαν ἐντελῶς οἱ μαρτυρίες· 1) ῾Ο Θεόφιλος Κορυδαλλέας ἀφήνει σχετικούς ὑπαινιγμούς, 2) ῾Ο Φωτάκος γράφει σχετικά· «῞Ολα γίνονταν στό σκοτάδι καί προφυλακτικά ἀπό τούς Τούρκους», 3) ῾Ο Γεώργιος Μαυροκορδάτος ἀναλαμβάνοντας τήν πρυτανεία στό «᾿Αθήνησι Πανεπιστήμιον» εἶπε στήν προσφώνησή του τό 1849· «῾Η μέν πρό ἡμῶν νεολαία ἐδιδάσκετο λαθραίως ἐν ὑπογείοις καί ἐν ταῖς ὀπαῖς τῆς γῆς τόν τύραννον διαφεύγουσα...», 4) ῾Ο Νικόλαος Δραγούμης, ἕνα πνεῦμα ἀληθινά φωτεινό, τό 1854 κάνει μνεία τοῦ Κρυφοῦ Σχολειοῦ στό περιοδικό «Πανδώρα». Οἱ τρεῖς τελευταῖες μαρτυρίες ἀνήκουν, βέβαια, στά πρῶτα μεταεπαναστατικά χρόνια -ὅταν δηλαδή ἐξέλιπε ὁ λόγος τῆς ἀπόκρυψης-, ἡ πρώτη ὅμως ὑπαινικτική ἀναφορά ἀνήκει στό πρῶτο μισό τοῦ 17ου αἰώνα.

῾Υπάρχει, ἐντούτοις, καί τό δημοτικό τραγουδάκι «Φεγγαράκι μου λαμπρό...», πού ὁ Φωριέλ τό πρωτοάκουσε τό 1824 -πάνω στή βράση τῆς ἐπανάστασης- καί πού φυσικά εἶχε πλαστεῖ πρίν ἀπό πολλά-πολλά χρόνια. ᾿Ακοῦστε μία εὐφάνταστη ἐξήγηση· «Φρονοῦμεν ὅτι δέν ζημιοῦται ποσῶς ἡ ἀξία τοῦ τρυφερωτάτου ποιήματος, ἐάν φαντασθῶμεν τό παιδάκι ἐντός τῆς οἰκίας του -ἐν τῇ ἀσφαλείᾳ- ἀτενίζον πρός τήν σελήνην καί ἆδον ἆσμα...». Πραγματικά ὡραία εἰκόνα τό ρομαντικό παιδάκι τῆς Τουρκοκρατίας «ἐν τῇ ἀσφαλείᾳ» τοῦ παιδομαζώματος! Καί τό «νά περπατῶ»; Καί τό «νά πηγαίνω στό σχολειό»; Πᾶνε περίπατο...

᾿Επιπλέον ὅμως ὑπάρχουν -ὑποδεικνύονται ὥς σήμερα- συγκεκριμένοι χῶροι, ὅπου, κατά προφορική παράδοση, εἶχαν λειτουργήσει Κρυφά Σχολειά. ᾿Αναφέρω μερικούς· Μονή Φιλανθρωπινῶν στά Γιάννενα, μονή Φιλοσόφου στή Δημητσάνα, μονή ῾Αγίας Τριάδας στήν Τῆνο, μονή Πεντέλης, Μακρυνίτσα Πηλίου, Σιάτιστα κ.ἄ. ᾿Αλλά καί ὁ περιηγητής Γκέρλαχ διηγεῖται ὅτι τό 1572 εἶδε τόν κληρικό γερο-Μαλαξό νά διδάσκει στό σπίτι του, σ᾿ ἕνα ἐξαθλιωμένο δωμάτιο.

Θά μνημονεύσω τέλος δύο πρόσθετα τεκμήρια· α) Τόν ὑπέροχο πίνακα τοῦ Ν. Γύζη «Κρυφό Σχολειό» πού φιλοτεχνήθηκε τό 1876 καί β) τό ὡραῖο ποίημα τοῦ ᾿Ιωάννη Πολέμη πού δημοσιεύτηκε τό 1900. Καί τά δύο αὐτά ἔργα τέχνης στηρίζονται στήν ἐθνική παράδοση καί παράλληλα τή στηρίζουν.

Οἱ ἀρνητές, ὡστόσο, ἐπικαλοῦνται κι ἕνα δεύτερο ἐπιχείρημα· «Ποτέ οἱ Τοῦρκοι δέν παρεμπόδισαν τήν ἵδρυση ἑλληνικῶν σχολείων». ῾Ομολογῶ ὅτι μέ συγκινεῖ τό πάθος τῶν αὐτόκλητων συνηγόρων νά ὑπερασπιστοῦν τούς καημένους τούς Τούρκους, γνωστότατους στήν ἱστορία γιά τήν εὐαισθησία τους στά γράμματα καί τόν πολιτισμό γενικά!

῎Ας σοβαρευτοῦμε, λοιπόν. Εἶναι γεγονός ὅτι στά ἀστικά κέντρα ἱδρύθηκαν ἀξιόλογες σχολές ἀπό ἀνθρώπους κυρίως τῆς ᾿Εκκλησίας. Τί γινόταν ὅμως στήν ἐπαρχία; Κυριαρχοῦσε ἡ αὐθαιρεσία τοῦ τοπικοῦ ἀγᾶ. ῾Ο ᾿Ιωάννης Ρίζος Νερουλός (1778-1850) παρατηρεῖ ὅτι κατά τόπους ἀπαγορευόταν ἡ ἵδρυση σχολείων. ᾿Αλλά καί ἡ συνθήκη τοῦ Κιουτσούκ-Καϊναρτζῆ (1774) κατοχυρώνει ἐπίσημα τό προνόμιο τῶν ραγιάδων νά ἱδρύουν σχολεῖα, διότι ἀκριβῶς συχνά παρεμβάλλονταν ἐμπόδια.

῎Ας λένε ὅ,τι θέλουν οἱ ὄψιμοι ἀρνητές στόν 20ό αἰώνα, ῎Αλκης ᾿Αγγέλου, Κ. Δημαρᾶς, Μαν. Γεδεών κ.ἄ. ῾Ο 19ος αἰώνας, πού εἶναι πιό κοντά στά πράγματα, δίνει πολυφωνικά τή μαρτυρία του. Τή δίνουν ἀκόμη ὁ Διον. Κόκκινος πού γράφει στόν α´ τόμο, σελ. 21, τῆς «῾Ελληνικῆς ᾿Επαναστάσεως»· «Τό κρυφό σχολειό δέν εἶναι θρύλος», ὁ Μιχ. Περάνθης στόν α´ τόμο τῆς «῾Ελληνικῆς Πεζογραφίας», ὁ ἱστοριοδίφης Τάσος Γκριτσόπουλος στήν «Πατριαρχική Μεγάλη τοῦ Γένους Σχολή», τομ. α´, σελ. 70-71, ὁ Διομήδης Πετσάλης στούς «Μαυρόλυκους» καί πολλοί ἄλλοι.

Φαίνεται ὅτι τό σκοτάδι τῆς ἰδεολογικῆς σκλαβιᾶς εἶναι χειρότερο καμιά φορά καί ἀπό ἐκεῖνο τῆς ἐθνικῆς σκλαβιᾶς.

Περιοδικό «Απολύτρωσις» Ι. ᾿Α. Νικολαΐδης