Ευδοξία Αυγουστίνου, Απάτες και Υπατία

Καί πάλι ἡ τέχνη στήν ὑπηρεσία τῆς ἰδεοληψίας! Τήν ἀλεξανδρινή μαθηματικό καί νεοπλατωνική φιλόσοφο Ὑπατία παρουσιάζει στούς κινηματογράφους χολυγουντιανή ὑπερπαραγωγή. Τό σκηνικό συνθέτουν πολιτικές ἀναταραχές, θρησκευτικές διαμάχες, ἀλλά καί ἕνα ἐρωτικό τρίγωνο. Καί καθώς «οἱ χριστιανοί κυνηγᾶνε Ἑβραίους καί λάτρεις τῶν Αἰγύπτιων θεῶν»(!), ἡ Ὑπατία πέφτει στά χέρια τοῦ χριστιανικοῦ ὄχλου, πού τή διαμελίζει, ἐνῶ ἐνοχοποιεῖται καί ὁ πατριάρχης Ἀλεξανδρείας Κύριλλος. Σκηνοθέτης καί πρωταγωνίστρια σημειώνουν ὅτι ἡ ἱστορία τῆς Ὑπατίας ἀποκτᾶ ἰδιαίτερη ἐπικαιρότητα σήμερα: «Ἔχουμε τεχνολογική καί ἰατρική πρόοδο, ἀλλά ὅσον ἀφορᾶ στά φονικά στό ὄνομα ἑνός θεοῦ, ὁ φονταμενταλισμός ἐξακολουθεῖ νά βασιλεύει».
Μία ἄλλη πρόκληση ἔρχεται ἀπό τόν φετινό ἑορτασμό τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν οἱ ὁποῖοι θεωροῦνται προστάτες τῆς Παιδείας. Τήν ἡμέρα τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν, μέ ἀφορμή τή γιορτή τῶν Γραμμάτων, περιπαθεῖς νοσταλγοί τοῦ ἀρχαιοελληνικοῦ παρελθόντος ὀργάνωσαν ἐκδηλώσεις πρός τιμήν... τῆς Ὑπατίας. Παλαιότερα λασπολογοῦσαν τούς ἑορταζόμενους ἁγίους καί ζητοῦσαν ἀπό τούς μαθητές καί τούς ἐκπαιδευτικούς νά ἀπέχουν ἀπό τή γιορτή τους. Ἀφοῦ ἀπέτυχαν οἱ προσπάθειές τους, τώρα ἐπιζητοῦν μετάλλαξη τῆς ἑορτῆς, καθιέρωση νέου ἑορτολογίου καί οὐσιαστικά κατάργηση τῆς μεγάλης ἡμέρας τῆς Παιδείας μας, πού συνδέεται ἄρρηκτα μέ τή μνήμη τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν.

Πῶς, λοιπόν, ἔχει ἡ πραγματική καί ὄχι χολυγουντιανή ἱστορία τῆς Ὑπατίας;

Ἦταν θυγατέρα τοῦ περίφημου ἀλεξανδρινοῦ μαθηματικοῦ Θέωνος. Μετά τίς σπουδές της στήν Ἀθήνα, στίς νεοπλατωνικές σχολές τοῦ Πρόκλου καί τοῦ Ἱεροκλέους, ἐπέστρεψε στήν Ἀλεξάνδρεια, ὅπου ἐπίσης διέπρεψε. Ὁ ἐκκλησιαστικός ἱστορικός Σωκράτης παραδίδει ὅτι «ἔφτασε σέ τέτοια ὕψη εὐρυμάθειας, ὥστε ξεπέρασε ὅλους τούς φιλοσόφους τῆς ἐποχῆς της, ἀνέλαβε τήν πλατωνική σχολή πού εἶχε ἱδρύσει ὁ Πλωτῖνος καί ἔδινε τίς φιλοσοφικές της διαλέξεις σέ ὅλους ἐκείνους πού ἤθελαν νά τήν ἀκούσουν». Μεταξύ τῶν μαθητῶν της, πού τήν θαύμαζαν, συγκαταλέγονται καί δύο ἐπίσκοποι· ἕνας ἐξ αὐτῶν, ὁ ἐπίσκοπος Πτολεμαΐδος Συνέσιος, τόν ὁποῖο ὁ Κύριλλος εἶχε χειροτονήσει, τῆς ἀπευθύνει ἕξι ἐπιστολές.
«Στήν πραγματικότητα (ἡ Ὑπατία) συμπαθοῦσε τό χριστιανισμό», παρατηρεῖ ἡ πολωνικῆς καταγωγῆς ἱστορικός Maria Dzielska (Ὑπατία ἡ Ἀλεξανδρινή, σ.193).
Στίς ἡμέρες της στήν Ἀλεξάνδρεια συνέβαιναν συχνά ἐξεγέρσεις πού κατέληγαν σέ κακοποιήσεις ἀντιπάλων καί σέ φόνους. Γι᾽ αὐτό εὐθύνονταν οἱ κοινωνικές διαφορές τοῦ πληθυσμοῦ, καθώς καί τό μωσαϊκό φυλῶν, πολιτισμῶν καί θρησκειῶν, μέ ἐπικρατέστερους τούς «ἐθνικούς» (=εἰδωλολάτρες). Κατά τή διάρκεια μιᾶς τέτοιας διαφωνίας μεταξύ χριστιανῶν καί Ἑβραίων, ὁ ἔπαρχος τῆς πόλης Ὀρέστης, πού βρισκόταν σέ διαμάχη μέ τόν πατριάρχη Κύριλλο, χαριζόμενος στούς Ἑβραίους συνέλαβε καί κακοποίησε τόν χριστιανό γραμματοδιδάσκαλο Ἱέρακα. Ὁ Κύριλλος, στόν ὁποῖο συμπαραστέκονταν πεντακόσιοι παραβαλάνοι (=ἐργαζόμενοι στό κοινωνικό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας), προειδοποίησε τούς Ἑβραίους νά μήν προκαλοῦν.
Οἱ ταραχές ὅμως γενικεύθηκαν, μέ ἀποτέλεσμα τή σφαγή χριστιανῶν, τή δήμευση περιουσιῶν μερικῶν Ἑβραίων καί τήν ἐκδίωξή τους. Μεταξύ τῶν ἄλλων θυμάτων συμπεριλαμβάνεται καί ὁ μοναχός Ἀμμώνιος, τόν ὁποῖο ὁ Ὀρέστης συνέλαβε καί βασάνισε μέχρι θανάτου καί ὁ Κύριλλος τόν τίμησε ὡς μάρτυρα. Στό μεταξύ κάποιοι «ἄφρονες», στρεφόμενοι κατά τοῦ ἐπάρχου Ὀρέστη, συνέλαβαν καί φόνευσαν μέ φρικτό τρόπο τήν ἑξηντάχρονη τότε Ὑπατία, ἡ ὁποία στήριζε τόν ἔπαρχο καί θεωροῦνταν ὑπεύθυνη γιά τήν ἔλλειψη συνεργασίας μεταξύ τῶν δύο ἀνδρῶν.
Ἀσφαλῶς πρόκειται γιά εἰδεχθῆ δολοφονία μιᾶς ἰδιαίτερα προικισμένης προσωπικότητας· σύμφωνα ὅμως μέ τήν πλειονότητα τῶν εἰδικῶν ἐπιστημόνων πρέπει νά χαρακτηριστεῖ ὡς πολιτική. Εἶχε νά κάνει μέ τήν πολιτική ζωή τῆς Ἀλεξάνδρειας, ἐνῶ «οἱ φρικαλεότητες αὐτές ἀποδοκιμάστηκαν ἀκόμα καί ἀπό ἔνθερμους χριστιανούς» (βλ. Chuvin Pierre, Οἱ τελευταῖοι ἐθνικοί, σ.112). «Στόχος δέν ἦταν τό πρόσωπο τῆς Ὑπατίας, τό ὁποῖο θαύμαζαν οἱ χριστιανοί, ἀλλά ἡ (ὑποτιθέμενη) στάση της» (βλ. π. Γεωργίου Δ. Μεταλληνοῦ, Παγανιστικός Ἑλληνισμός, σ.142).
Ἐξάλλου ὁ ὄχλος τῆς Ἀλεξάνδρειας δέν εὐθύνεται μόνον γιά τόν ἀποτρόπαιο φόνο τῆς Ὑπατίας, ἀλλά καί γιά τόν ἐξίσου φριχτό θάνατο τοῦ ἀρειανοῦ ἐπισκόπου Γεωργίου ἐπί τῶν ἡμερῶν τοῦ Ἰουλιανοῦ τό 361, ὅπως καί γιά τή δολοφονία τοῦ πατριάρχη Προτερίου τό 457. Σέ ὅλες τίς περιπτώσεις, «τά πτώματά τους, ὅπως ἔγινε καί μέ τήν Ὑπατία, σύρθηκαν μέσα σέ ὁλόκληρη τήν πόλη καί μετά παραδόθηκαν στήν πυρά», ἐνῶ οἱ ὑπεύθυνοι διέφυγαν τήν τιμωρία, κάτι πού «συμβαίνει συχνά σέ περιπτώσεις ταραχῶν» (βλ. M. Dzielska, ὅ.π., σ.184-185). Στή χρονογραφία τοῦ Θεοφάνη γιά τά χρόνια τοῦ ἁγίου Κυρίλλου ἀναφέρεται ἐπίσης ἡ δολοφονία τοῦ ἐπάρχου Καλλίστου τό 421/2, ἡ ἐξέγερση τοῦ 435/6, ὁπότε σκοτώνονται πεντακόσιοι κάτοικοι, καί ἡ δολοφονία τοῦ ἐπάρχου Χαρμοσύνου τό 443 (ἔκ. Ε. de Boor, σ.85,92,96). Γιά τήν ἐνοχή τοῦ Κυρίλλου στό φόνο τῆς Ὑπατίας τή μοναδική σαφῆ κατηγορία κατά τοῦ πατριάρχη καί τῶν χριστιανῶν τῆς Ἀλεξάνδρειας ἀπευθύνει ὁ ἐθνικός -κατά τόν Βαλέτα «μισόχριστος»- Δαμάσκιος ἕναν αἰώνα ἀργότερα (6ος αἰ.). Ὁ δυσμενῶς διακείμενος πρός τόν Κύριλλο καί φιλικά πρός τούς σχισματικούς Νοβατιανούς ἱστορικός Σωκράτης, χωρίς νά ἀπαγγέλλει κατηγορία συνενοχῆς στόν Κύριλλο, σημειώνει μόνον: «Τοῦτο οὐ μικρόν μῶμον Κυρίλλῳ καί τῇ Ἀλεξανδρέων ἐκκλησίᾳ εἰργάσατο». «Καμία ἱστορική πηγή δέν ἀποδίδει ἄμεσα εὐθύνη στόν Κύριλλο», τονίζει ὁ Στ. Παπαδόπουλος (Ἅγιος Κύριλ- λος, σ.30). Τό γεγονός «ὅτι ὁ Κύριλλος εἶχε ὁποιαδήποτε συμμετοχή σέ αὐτή τή θηριωδία, δείχνει νά ἀποτελεῖ μιά ἀστήρικτη συκοφαντία», διευκρινίζει ὁ J.C. Robertson. «Ἡ ἄμεση σύνδεση τοῦ ἁγίου Κυρίλλου μέ τό ἐπεισόδιο στερεῖται κάθε οὐσιαστικῆς ἀποδείξεως», συμπληρώνει ὁ μακαριστός π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ.
Ἄν πράγματι εὐθυνόταν ὁ Κύριλλος, ὁ ἀρειανιστής Φιλοστόργιος, ἐπίσης σύγχρονος τῆς Ὑπατίας, ὁ ὁποῖος ἐκφράζεται ὑβριστικά γιά τούς ὀρθοδόξους, δέν θά παρέλειπε νά στιγματίσει τόν δογματικό του ἀντίπαλο Κύ- ριλλο (βλ. Παναγιώτη Χρήστου, Ἑλληνική Πατρολογία, τόμ. Δ´, σ.342). Σύμφωνα μέ τόν Στ. Παπαδόπουλο, ἡ εὐθύνη τοῦ Κυρίλλου «ἄν ὑπάρχει, πρέπει νά περιορισθεῖ στό ὅτι δέν κατόρθωσε ν᾽ ἀπομονώσει ἤ ν᾽ ἀποθαρρύνει τούς φανατικούς χριστιανούς».
Σχετικά μέ τούς ἰσχυρισμούς ὅτι ὁ θάνατος τῆς Ὑπατίας ὁριοθετεῖ τήν ἐποχή τῆς «παρακμῆς τοῦ πνεύματος» ἡ Dzielska σημειώνει: «Ἡ εἰδωλολατρία δέν ἐξαφανίστηκε μαζί μέ τήν Ὑπατία, ὅπως δέν ἐξαφανίστηκαν τά μαθηματικά καί ἡ ἑλληνική φιλοσοφία. Μετά τό θάνατό της, ὁ φιλόσοφος Ἱεροκλῆς ἄρχισε μία μᾶλλον ἐντυπωσιακή ἀνάπτυξη ἐκλεκτικοῦ νεοπλατωνισμοῦ στήν Ἀλεξάνδρεια... Διατηρήθηκε ἐπίσης ὁ παγανισμός». Καί ἀκόμη «ὁλόκληρη στρατιά ἀξιόλογων γυναικῶν ἀσχολήθηκε μέ τή μελέτη τῆς φιλοσοφίας τόσο στήν ἀρχαιότητα ὅσο καί στήν πρώιμη βυζαντινή περίοδο» (βλ. ὅ.π., σ.194-195, 206).
Τέλος, ὁ θρύλος τῆς Ὑπατίας, ὁ ὁποῖος ἐμφανίζεται στήν εὐρωπαϊκή λογοτεχνία κατά τήν ἐποχή τοῦ διαφωτισμοῦ μέ προφανεῖς σκοπούς, στή μετανεωτερική ἐποχή χρησιμοποιεῖται καί ἐκτοξεύεται ἀπό τούς νεοπαγανιστές ὡς μύδρος κατά τῆς Ἐκκλησίας καί τῶν ἐκπροσώπων της. Ἀνιστόρητες καί ἄδικες οἱ κρίσεις τῶν κατηγόρων ἀποκαλύπτουν τήν ταυτότητα ἐκείνων πού τίς χαλκεύουν. Ἀλλά «ἀδικίαν φεύγειν», συμβούλευε ὁ Κλεόβουλος ὁ Ρόδιος.

(Εὐδοξία Αὐγουστίνου - Φιλόλογος – Θεολόγος )