Τριαντάφυλλος Σιούλης, Παιδεία και Ελληνικότητα

ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ

Τριαντάφυλλος Σιούλης, Σχολικός Σύμβουλος Δ.Ε.

Ανέκαθεν η Παιδεία υπήρξε, για πολλούς και διαφόρους λόγους στο επίκεντρο των διαβουλεύσεων και επιλογών, ως προς τον προσανατολισμό της, όλων των πολιτικών φορέων και τάσεων, σε όλες τις εποχές και σε όλο τον κόσμο. Θα πρέπει ωστόσο από την αρχή, εφόσον μιλάμε για Παιδεία, να κάνουμε έναν βασικό διαχωρισμό. Άλλο Παιδεία και άλλο Εκπαίδευση.
Παιδεία είναι η διαδικασία της αγωγής, η οποία με τη συστηματική και την ευκαιριακή απόκτηση γνώσεων και αξιών στοχεύει στην πνευματική, ηθική και κοινωνική ολοκλήρωση του ατόμου. Εκπαίδευση είναι η συστηματική διαδικασία μετάδοσης γνώσεων σε παιδαγωγικά κυρίως ιδρύματα με στόχο την ανάπτυξη των πνευματικών, σωματικών και ηθικών ικανοτήτων του ατόμου. Η ίδια αποτελεί θεμελιώδη κοινωνικό θεσμό και διακρίνεται σε πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση (Α. Δανασσής- Αφεντάκης).
Η πολύπλευρη μόρφωση και η σφαιρική καλλιέργεια του ανθρώπου συναποτελούν την έννοια της παιδείας. Εδώ εντάσσονται ο πολιτισμός, η παράδοση, τα ήθη και τα έθιμα (τα οποία διαμορφώνουν συμπεριφορές που έχουν να κάνουν με την φιλανθρωπία, την φιλοξενία, τον σεβασμό και την αποδοχή του ξένου όπως είναι), η θρησκεία ενός λαού, η γλώσσα, η ιστορία, η τέχνη και η αρχιτεκτονική, όσα στοχεύουν τέλος πάντων στην καλλιέργεια της ταυτότητας, της ιδιοπροσωπίας, της ψυχής αυτού του λαού. Έχει να κάνει με μόρφωση, δηλαδή να δώσει έμπρακτα απάντηση στο ερώτημα, τι πολίτες θέλουμε, τι χαρακτήρες να μορφώσουμε και να δια-μορφώσουμε, γεγονός που αφορά την παιδεία αυτού του λαού, την ίδια την κοινωνία, την καθημερινότητά του, τη συνέχεια αυτού του τόπου κ.λπ. Η προσπάθεια εδώ είναι να δώσουμε κοινό όραμα, κοινές αξίες, κοινές ηθικές υποχρεώσεις, πορεία τέτοια που θα στοχεύει στο κοινό καλό.
Για ένα λαό λοιπόν που θέλει να κρατάει την αυτοσυνειδησία του, την ταυτότητά του, την ιδιοπροσωπία του, η παιδεία αποτελεί τον σημαντικότερο παράγοντα για να επιτευχθεί αυτό. Από την απάντηση στο ερώτημα: Τι πολίτες θέλουμε; θα εξαρτηθεί και ο προσανατολισμός που θα της δώσουμε. Και ο προσανατολισμός δίνεται μέσα από τα Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών, τα οποία αποτελούν νόμο του κράτους. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πόσο μεγάλη σημασία πρέπει να δίνει η κάθε πολιτεία ή η κάθε εκλεγμένη κυβέρνηση στο θέμα αυτό.
Η προσοχή μιας πολιτείας πρέπει κατά τη γνώμη μου να στρέφεται στο να μην αποδομούνται μέσα από την παιδεία οι ιδέες, οι πεποιθήσεις, τα «πιστεύω», σε σχέση με το ελληνικό έθνος και τις ρίζες του, δηλαδή όλα αυτά που ενέπνευσαν και παρακίνησαν τον λαό μας (Μίκης Θεοδωράκης), γιατί διαφορετικά κινδυνεύει η συνοχή αυτού του έθνους, που αλλοτριώνεται και γίνεται παίγνιο συμφερόντων και επιτηδείων.
Από την άλλη μεριά, είμαστε μια μικρή χώρα, όμως ενταγμένη ενεργά μέσα στο παγκόσμιο χωριό. Το ενεργά σημαίνει πως υπάρχει αλληλεπίδραση σε πολλούς τομείς, από την οικονομία και την ενέργεια μέχρι και τον πολιτισμό και την παιδεία. Δεν πρέπει να μας αφήνουν αδιάφορους όσα τελευταία συμβαίνουν από διάφορους κύκλους στην Ευρώπη σχετικά με την εθνική ταυτότητα αλλά και στην Ελλάδα, όπου καταβάλλεται προσπάθεια αλλαγής του προσανατολισμού της παιδείας μας. Ηθελημένα ή αθέλητα οι κύκλοι αυτοί και χρησιμοποιώντας ως όχημα το μεταναστευτικό πρόβλημα στην παρούσα φάση, θέτουν θέματα που άπτονται της ελληνικότητας, εμμέσως ή αμέσως, προτείνοντας αλλαγές τέτοιες στον προσανατολισμό της παιδείας μας, στην κατεύθυνση της από-εθνοποίησης. Είναι σαν να πριονίζουμε το κλαδί πάνω στο οποίο καθόμαστε.
Βλέπουμε στην Ευρώπη προβληματισμούς έντονους σχετικά με τα θέματα που προανέφερα, που άπτονται της εθνικής ταυτότητας. Για παράδειγμα α) στην Ιταλία σχετικά με τα σύμβολα και τους λαθρομετανάστες, β) στην Ελβετία σχετικά με τα τζαμιά, μια χώρα της οποίας την δημοκρατικότητα δεν μπορεί να αμφισβητήσει κανείς και όπου για το παραμικρό πρόβλημα κάνουν ευρύτατη συζήτηση και διαβούλευση αποφάσισαν πρόσφατα, όχι να μη κτίζονται τζαμιά, αλλά μιναρέδες, επειδή θέλουν να ακολουθούν, όσον αφορά τη δόμηση κτισμάτων, οποιοδήποτε κτισμάτων, τις δικές τους τοπικές παραδοσιακές αισθητικές δομικές αρχές, οι οποίες συνάδουν με το φυσικό τους περιβάλλον, τον πολιτισμό τους και την παράδοσή τους. (Αν θυμάμαι καλά πριν μερικά χρόνια που χτίζονταν το ορθόδοξο κέντρο του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο Σαμπεζύ της Γενεύης στην Ελβετία, υποχρέωσαν ώστε τα κτήρια να είναι εναρμονισμένα στο κλασσικό ελβετικό τοπίο και με την εκκλησία του Αγίου Παύλου, πατριαρχικό σταυροπήγιο, να δεσπόζει στο μέσον με την πρωτοποριακή αρχιτεκτονική της, γεγονός που είχε σαν αποτέλεσμα να αλλοιωθεί η εξωτερική όψη του ναού των ορθοδόξων όπως εμείς την γνωρίζουμε). Ξεσηκώθηκε η εκσυγχρονιστική διανόηση, ευρωπαϊκή και αμερικανική, να τους χαρακτηρίσουν ρατσιστές, ξενόφοβους κ.λπ. Αντίστοιχο ερώτημα - διαβούλευση, έγινε τελευταία και γ) στη Γαλλία, όπως διαβάζουμε σε σχετικό άρθρο στην εφημερίδα Τα Νέα με τίτλο: «Τι σημαίνει να είσαι Γάλλος;». Ο υπουργός Μετανάστευσης, Αφομοίωσης, Εθνικής Ταυτότητας και Κοινής Ανάπτυξης της Γαλλίας (φανταστείτε, οι άνθρωποι έφτιαξαν τέτοιο υπουργείο για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημά τους), δημιούργησε ιστοσελίδα στο διαδίκτυο όπου ο επισκέπτης καλείται εάν θέλει, να ρίξει μια ματιά στα σχόλια πριν καταθέσει τη δική του άποψη για το τι σημαίνει να είσαι Γάλλος. Παρουσίασε μάλιστα τον πρώτο απολογισμό για την πορεία της δημόσιας διαβούλευσης, απορρίπτοντας τις κατηγορίες περί ρατσισμού και ξενοφοβίας. Η απάντηση με βάση τις απόψεις που κατατέθηκαν συνοψίζεται γύρω από το εξής: «Για μένα το να είσαι Γάλλος σημαίνει πάνω απ’ όλα να γνωρίζεις την ιστορία της χώρας, να σέβεσαι τις παραδόσεις της και φυσικά να σέβεσαι τη Γαλλία».
Παρατηρούμε, με βάση αυτά τα περιστατικά που προαναφέραμε, πως οι λαοί της Ευρώπης αντιστέκονται σε προσπάθειες αλλοίωσης της φυσιογνωμίας τους, των παραδόσεών τους, του πολιτισμού τους. Και είναι αξιοσημείωτο, το τονίζω αυτό, πως εγκαταλείπεται η παιδεία της πολυπολιτισμικότητας, δηλαδή της εμφαντικής προβολής και προστασίας της διαφορετικότητας που οδηγεί σε διαχωρισμούς, αποκλεισμούς, γκετοποιήσεις (ήδη έχει εγκαταλειφθεί στην Αμερική, γιατί μόνο προβλήματα δημιούργησε, αλλά και στην Ευρώπη π.χ. στην Γαλλία) και γίνεται προσπάθεια ένταξης και ενσωμάτωσης, δια του ισχύοντος συστήματος παιδείας, στο κοινωνικό, πολιτικό, παιδευτικό, πολιτισμικό γίγνεσθαι της χώρας εγκατάστασης αυτών των ανθρώπων.
Στην Ελλάδα, δεν ξέρω πόσο γνωστή έγινε μια αντίστοιχη «κραυγή αγωνίας» μέσω επιστολής που έστειλε στο περιοδικό «Ρεσάλτο» ο μεγάλος μας μουσικοσυνθέτης και πατριώτης Μίκης Θεοδωράκης. Διαβάζω από την επιστολή με ημερομηνία 21-12-2009: « Το … σημαντικότερο εθνικό πρόβλημα που θα πρέπει να μας απασχολήσει, είναι η αποκάλυψη και καταγγελία στον ελληνικό λαό των κύκλων, ομάδων και οργανώσεων που σε συνεργασία με διεθνείς οργανισμούς επιδιώκουν την κατεδάφιση της ελληνικότητας. Μεταξύ των διεθνών οργανώσεων πρωτεύοντα ρόλο έπαιξε το «Ίδρυμα Σόρος», που συγκαταλέγεται μεταξύ εκείνων των δυνάμεων που αποφάσισαν την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, τον πόλεμο στη Γεωργία και την αποσύνθεσή της, την υποταγή στη Δύση της Ουκρανίας και που σήμερα αναμοχλεύουν τους εθνικισμούς στην Αλβανία προετοιμάζοντας το όραμα για την Μεγάλη Αλβανία με τη δημιουργία του Κοσσόβου και με στόχο την Ήπειρο (Τσαμουριά) αλλά και στα Σκόπια με την ενίσχυση της προβολής της «Μακεδονίας του Αιγαίου». Όσον αφορά τη χώρα μας, με στόχο το χτύπημα της ελληνικότητας αποβλέπουν στην αποδιοργάνωση της συνοχής του ελληνικού έθνους ξεκινώντας από την παραμόρφωση ιδιαίτερα της σύγχρονης ιστορίας μας – πριν, κατά και μετά την επανάσταση του 1821 - και την εξάλειψη του ελληνικού πολιτισμού, παραδοσιακού και σύγχρονου. Ορισμένοι Έλληνες, ουσιαστικοί πράκτορες αυτών των ύποπτων διεθνών οργανώσεων εργάζονται εδώ και πολύ καιρό συστηματικά. Έχουν διεισδύσει μέσα στους πλέον σημαντικούς και ευπαθείς τομείς της κοινωνικής μας ζωής, όπως η Παιδεία, η εξωτερική πολιτική, τα ΜΜΕ, καθώς και στους κομματικούς χώρους έχοντας ήδη κατορθώσει να σταθεροποιήσουν ένα σημαντικό προγεφύρωμα με την οικονομική ενίσχυση των ξένων και στηριζόμενοι στην άγνοια των πολλών και στην αποσιώπηση εκ μέρους των οπορτουνιστών έχουν ήδη προξενήσει μεγάλες βλάβες στην παραδοσιακή συνοχή του λαού μας τουλάχιστον ως προς τις παραδοσιακές του αξίες, που τον έκαναν να είναι αυτός που είναι. Σε πείσμα όλων των δεινών που κατά καιρούς δοκιμάζουν την αντοχή του. Επομένως η καλλιέργεια του πατριωτισμού αποτελεί σήμερα την μοναδική απάντηση, ώστε ο λαός μας να μπορέσει να αποκρούσει ενημερωμένος, ενωμένος και άγρυπνος αυτό το σατανικό σχέδιο ξεσκεπάζοντας και απομονώνοντας τους εχθρούς του, όποιοι και αν είναι και όπου κι αν βρίσκονται. Αρκετά κοιμηθήκαμε έως τώρα. Καιρός να ξυπνήσουμε, να εγερθούμε, να εξεγερθούμε και ενωμένοι να αντιμετωπίσουμε όπως αρμόζει σε μεγάλους κινδύνους που απειλούν την ιστορία, τον πολιτισμό, το ήθος, τις παραδόσεις και τελικά την ακεραιότητά μας».
Στη σκέψη μου έρχονται αντίστοιχες ιστορικές στιγμές, κατά τη διάρκεια των οποίων υπήρξε αντίδραση από ανθρώπους φωτισμένους απέναντι σε πολιτικές (οι οποίες σήμερα διαπερνούν όλο το πολιτικό φάσμα της χώρας μας εξίσου από τα δεξιά μέχρι και τα αριστερά) κοινωνικής αποδόμησης και ουδετεροποίησης της παιδείας μας. Όσοι γνωρίζουν ιστορία θα θυμούνται την περίοδο του 18ου αιώνα, τότε που ο άθεος Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός επιχειρούσε ανοίγματα προς την Ανατολή. Αντέδρασαν φωτισμένοι άνθρωποι, άγιοι, ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, οι κολλυβάδες όπως ο άγιος Μακάριος Κορίνθου ο Νοταράς, ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ο άγιος Αθανάσιος ο Πάριος κ.ά., οι οποίοι δεν απέρριψαν την επιστήμη, όμως απέναντι στο πρότυπο του ορθολογιστή άθεου ανθρώπου, του ουμανιστή, πρόβαλαν ως πρότυπο ζωής τον θεούμενο άνθρωπο, τον άγιο και αγωνίστηκαν για μια παιδεία και κοινωνία χριστοκεντρική. Επίσης τον 19ο αιώνα, μετά την απελευθέρωση με την επανάσταση του 1821 και τη δολοφονία του Καποδίστρια, ο Βαυαρός βασιλιάς Όθων και ο αντιβασιλιάς Μάουερ προσπάθησαν και πέτυχαν ως ένα βαθμό την αλλοίωση της φυσιογνωμίας και πολιτιστικής ιδιοπροσωπίας αυτού του τόπου (ενός τόπου που τον είδαν ως χώρο αξιοποίησης και όχι ως χώρο – τόπο λίκνο πολιτισμού), με τις επεμβάσεις τους και τις ανάλογες νομοθετικές ρυθμίσεις στην Παιδεία και στη Θρησκεία. Αντιδρούν πάλι φωτισμένοι άνθρωποι, όπως ο Χρήστος ή Χριστοφόρος Παναγιωτόπουλος ή Παπουλάκος και ο Κοσμάς Φλαμιάτος (με τον αγώνα τους ενάντια σε κάθε μορφή εξάρτησης και εθελοδουλείας) καθώς και ο αγωνιστής Μακρυγιάννης: «Όταν μου πειράζουν την πατρίδα μου και θρησκεία μου, θα μιλήσω, θα ’νεργήσω κι’ ό,τι θέλουν ας μου κάμουν”. ΄Εβλεπε κάθε τίμιος άνθρωπος την άχλια κατάστασιν της πατρίδος του, έβλεπα κι’ εγώ ο μικρότερος όλα μας τα πράματα παραλυμένα από την Κυβέρνησιν κι’ απ’ ούλες της αρχές, όξω εις το Κράτος κλεψές κι’ άλλες ακαταστασίες. Αν μας έλεγε κανένας αυτείνη την λευτεριά όπου θα γευόμαστε, θα περικαλούσαμε τον Θεόν να μας αφήση ............εις τους Τούρκους άλλα τόσα χρόνια, όσο να γνωρίσουν οι άνθρωποι τι θα ειπή πατρίδα, τι θα ειπή θρησκεία, τι θα ειπή φιλοτιμία, αρετή και τιμιότη. Αυτά λείπουν απ’ όλους εμάς, στρατιωτικούς και πολιτικούς.» Ο καλόγερος άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός σώζει το Γένος σε πολύ δύσκολους καιρούς. Και ένας Μακρυγιάννης, βιώνοντας γνήσια την ορθοδοξία και τον ελληνισμό, ζει σαν άγιος. Πόσο σπουδαίο αλήθεια να σου διδάσκουν οι άγιοι σαν τον Κοσμά τον Αιτωλό την αγάπη για την πατρίδα και ένας στρατηγός την ορθόδοξη θεολογία και βιωτή. Αυτά τα φωτισμένα πρότυπα με αυτή την παιδεία γαλούχησαν αργότερα και προσωπικότητες όπως ο Μωραϊτίδης, ο Παπαδιαμάντης, ο Κόντογλου κ.ά.
Θεωρώ πως κάτι ανάλογο μπορεί και πρέπει να γίνει και σήμερα. Σίγουρα σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να καταπατώνται τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως και προηγουμένως ανέφερα. Από την άλλη όμως πρέπει να προστατεύεται και η φυσιογνωμία, η ταυτότητα, η ιδιοπροσωπία που χαρακτηρίζει έναν λαό, η παράδοσή του, η ιστορία του, ο πολιτισμός του, η παιδεία του. Μια παιδεία ανοικτή στον κόσμο, ανεκτική στη διαφορετικότητα, που όμως να μην οδηγεί σε καταστροφή της συνοχής του λαού, κοινωνική αποδόμηση και σε αλλοίωση της ταυτότητας της πατρίδας μας και ότι χαρακτηρίζει αυτή την πατρίδα: η γλώσσα, η ιστορία, ο πολιτισμός, η θρησκεία της ... Άρα και ο προσανατολισμός της παιδείας πρέπει να είναι ανάλογος. Οι συζητήσεις που ανοίγουν τελευταία ή που θα ανοίξουν πρέπει να λαμβάνουν υπόψη όλα τα παραπάνω. Οι μετανάστες που έρχονται στη χώρα μας και που πιστέψτε με πολλοί απ' αυτούς αισθάνονται πολύ πιο Έλληνες από πολλούς Έλληνες (θυμίζω για παράδειγμα αυτούς τους «Έλληνες» που καίνε την ελληνική σημαία), πρέπει να ενταχθούν ομαλά στην ελληνική κοινωνική, οικονομική, πολιτιστική κ.λπ. πραγματικότητα, μετέχοντας της ελληνικής παιδείας και γνωρίζοντας μέσω αυτής την ελληνική περιρρέουσα πραγματικότητα, την οποία επέλεξαν για να εγκατασταθούν και να δημιουργήσουν, να προσφέρουν, να ζήσουν... Εάν αποφασίσεις να τονίσεις εμφαντικά μέσω της παιδείας την διαφορετικότητα που κουβαλούν οι μετανάστες, αυτόματα τους ξεχωρίζεις με αποτέλεσμα να γκετοποιούνται με όλες τις αρνητικές συνέπειες που επιφέρει το γεγονός αυτό: αποκλεισμός, φτώχεια, εγκληματικότητα κ.λ.π., όπως συνέβη πριν λίγα χρόνια στη Γαλλία. Αντίθετα, αν προσπαθήσεις, με απόλυτο σεβασμό σε ό,τι αυτοί «κουβαλούν», στο διαφορετικό, να τους προσφέρεις, μέσω της παιδείας, γνώση και πληροφόρηση για την περιρρέουσα κοινωνική, οικονομική, θρησκευτική, πολιτισμική κ.λπ. ατμόσφαιρα, τους βοηθάς να ενταχθούν ομαλά στην ελληνική πραγματικότητα, προσφέροντάς τους τις ίδιες ευκαιρίες για καταξίωση και πρόοδο, προσωπική και κοινωνική, αντίστοιχα με των Ελλήνων συμπολιτών τους.
Το ζητούμενο επομένως είναι να βρούμε τη χρυσή τομή ανάμεσα στο δίπολο: παιδεία ελληνική και παιδεία οικουμενική. Αλλά μήπως ανέκαθεν ο ελληνισμός δια της παιδείας δεν υπήρξε οικουμενικός; Δεν εμπεριέχει την οικουμενική διάσταση, δεν είναι ανοικτή στον κόσμο η παιδεία και η μαθητεία στην αρχαιότητα, στο Βυζάντιο, στον Σολωμό, τον Παλαμά, την Πηνελόπη Δέλτα, τον Μωραϊτίδη, τον Παπαδιαμάντη, τον Πεντζίκη, τον Κόντογλου και τόσους και τόσους άλλους; Ή μήπως δεν είναι οικουμενική μια παιδεία που προβάλλει και καλλιεργεί πρότυπο ανθρώπου, που ανιδιοτελώς και θυσιαστικά αγαπά και χωρίς καμία εγωιστική διάθεση προσφέρει, για παράδειγμα δια της Παραβολής του Καλού Σαμαρείτη, δια του Αποστολικού «ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην, ουκ ένι δούλος ουδέ ελεύθερος, ουκ ένι άρσεν και θήλυ, πάντες γαρ υμείς εις εστε εν Χριστώ Ιησού» (Γαλ. γ' 28) ή δια του ψαλμού της Μεγάλης Παρασκευής « … δος μοι τούτον τον ξένο … όστις οίδε ξενίζειν τους πτωχούς και τους ξένους … ος ως ξένος ουκ έχει την κεφαλήν που κλίναι…» ή δια του παραδείγματος του Αγίου Διονυσίου που συγχώρησε και δεν πρόδωσε τον φονιά του αδερφού του και του Κολοκοτρώνη με τον φονιά του αδερφού του που συνέφαγαν, νομίζοντας εκείνος πως δεν γνώριζαν και όταν η μάννα του Κολοκοτρώνη του είπε να τον διώξουν αυτός της απάντησε πως αυτό είναι το καλύτερο μνημόσυνο για τον σκοτωμένο; Ποιος μπορεί να κατηγορήσει μια τέτοια παιδεία ως ελληνοκεντρική ή ξενοφοβική, ότι δεν εγγυάται τα ανθρώπινα δικαιώματα; Ποιος μπορεί να ισχυριστεί πως μια τέτοια παιδεία που θα βασίζει την ταυτότητά μας στη θρησκεία μας, την εθνική και φυλετική μας καταγωγή, την ιστορία μας, τον πολιτισμό μας, την παράδοσή μας, όπως παραπάνω περιγράψαμε ακροθιγώς, υπάρχει έστω η παραμικρή περίπτωση να διαμορφώσει κοινωνία θεοκρατική, αυταρχική, ρατσιστική ή ακραία εθνικιστική; Απέναντι στο ερώτημα του Γάλλου υπουργού Μετανάστευσης ποιος είναι ο καλός Γάλλος, μπορούμε να απαντήσουμε κατ’ αντιστοιχία πως ο Έλληνας που θα διαπλάθεται από μια τέτοια παιδεία, όπως περιγράφουμε, σίγουρα θα είναι καλός Έλληνας και σίγουρα θα είναι και καλός Ευρωπαίος πολίτης.
Μια παιδεία με τέτοιο περιεχόμενο, αποτελεί πρόταση πολιτισμού δίχως εθνικά σύνορα και είναι οικουμενική. Προσφέρει έναν ελληνισμό αποδεκτό από όλους και διαμορφώνει την ελληνικότητα, δηλαδή την ελληνική ταυτότητα με ότι «κουβαλά» και την χαρακτηρίζει παραδοσιακά, την ελληνική συνείδηση, μέσα από τα πανάρχαια ιδανικά μας, τον ελληνισμό και την ορθοδοξία, που πάντα έδιναν έμφαση στην ελευθερία του προσώπου, υπήρξαν ανοικτά στον κόσμο, ανεκτικά στην οποιαδήποτε ετερότητα και διαφορετικότητα, φιλόξενα και φιλάνθρωπα στον ξένο.
Από:Θρησκευτικά