Περί τῆς τουρκοκρατίας καί τῆς ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως

 

Ἀπάντησις εἰς τοὺς κατηγόρους τῆς Ἐκκλησίας

Γράφει ὁ κ. Ἀνδρέας Κεφαλληνιάδης, Δάσκαλος Β΄ Ἀρσακείου – Τοσιτσείου Δημοτικοῦ Σχολείου Ἑκάλης

1ον

Ὁ Παλαιῶν Πατρῶν Γερμανὸς καὶ ἡ κήρυξις τῆς Ἐπαναστάσεως εἰς τὴν Ἁγίαν Λαύραν

  Ἡ νεώτερη ἱστορικὴ ἔρευνα ὁδηγήθηκε στὸ συμπέρασμα ὅτι ὁ Παλαιῶν Πατρῶν Γερμανὸς δὲν ἦταν στὴν Ἁγία Λαύρα στὶς 25 Μαρτίου. Αὐτὸ ἔδωσε ἀμέσως τὴν εὐκαιρία στοὺς ἐκκλησιομάχους νὰ ἀμφισβητήσουν τὴ συμμετοχὴ τῆς Ἐκκλησίας στὴν ἔναρξη τῆς Ἐπανάστασης, λέγοντας ὅτι ἡ κήρυξη τῆς Ἐπανάστασης στὴ μονὴ αὐτὴ εἶναι μῦθος. 

Ὅμως τόσο ἡ συμβολὴ τῆς Μονῆς ὅσο καὶ ἡ συμμετοχὴ τοῦ Π. Πατρῶν Γερμανοῦ στὰ γεγονότα, ποὺ συνδέονται μὲ τὴν ἔναρξη τῆς Ἐπανάστασης ἐξακολουθοῦν νὰ παραμένουν ἰσχυρά. Ἀλλὰ ἂς δοῦμε καλύτερα πῶς ἀκριβῶς ἔχουν τὰ γεγονότα: Ὁ ἐπίσκοπος Π. Πατρῶν Γερμανὸς πῆγε στὴ μονὴ τῆς Ἁγ. Λαύρας στὶς 5 Μαρτίου 1821 μὴ θέλοντας νὰ πάει στὴν Τριπολιτσά, ὅπου οἱ Τοῦρκοι εἶχαν καλέσει τοὺς πρόκριτους καὶ τοὺς δεσπότες τοῦ Μοριᾶ. Ἀπὸ ἐκεῖ πῆγε στὰ Καλάβρυτα καὶ στὶς 10 Μαρτίου ἐπέστρεψε στὴν Ἁγία Λαύρα μαζὶ μὲ τοὺς πρόκριτους γιὰ νὰ ἀποφασίσουν τί πρέπει νὰ κάνουν. Ἐκεῖ ἀποφάσισαν ν’ ἀρχίσουν τὸ ταχύτερο τὴν Ἐπανάσταση. Οἱ παρακάτω στίχοι τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ «Τοῦ πολέμου τοῦ 21», φανερώνουν τὴν εἰκόνα τοῦ ξεσηκωμοῦ ἀλλὰ καὶ τὴ συμμετοχὴ τοῦ μοναστηριοῦ σ’ αὐτὸν τὸν ξεσηκωμό.

«Κρυφὰ τὸ λένε τὰ πουλιά, κρυφὰ τὸ λὲν τ’ ἀηδόνια,

κρυφὰ τὸ λέει κι ὁ γούμενος πάνω στὴν Ἁγία Λαύρα:

Παιδιὰ γιὰ μεταλάβετε γιὰ ξομολογηθεῖτε,

ταχιὰ ἀνοίγει ὁ πόλεμος, ἀνάβει τὸ τουφέκι…»

  Στὶς 17 Μαρτίου, ἀνήμερα τοῦ τιμώμενου ἐκεῖ ἁγίου Ἀλεξίου, οἱ ἀγωνιστὲς τῆς περιοχῆς τῶν Καλαβρύτων, σὲ εἰδικὴ δοξολογία στὴ μονὴ τῆς Ἁγίας Λαύρας, ὁρκίστηκαν νὰ ἀρχίσουν τὴν ἐπανάσταση κατὰ τοῦ τουρκικοῦ ζυγοῦ.

  Στὶς 21 Μαρτίου 1821, ὁ Σωτήρης Θεοχαρόπουλος, ὁ Νικόλαος Σολιώτης, ὁ Ἰω. Παπαδόπουλος καὶ ὁ Βασίλης μὲ τὸ Νικόλα Πετιμεζὰ πῆραν ἕνα κανονάκι ἀπὸ τὸ μοναστήρι, καὶ σ’ ἕνα κοντάρι ἔβαλαν γιὰ σημαία τὴ χρυσοκέντητη εἰκόνα τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, ποὺ ἦταν στὴν Ὡραία Πύλη τῆς ἐκκλησίας καὶ ὁρμήσανε κατὰ τῶν Καλαβρύτων μὲ τοὺς ἀρματωμένους ἀνθρώπους τους. Οἱ Τοῦρκοι τῶν Καλαβρύτων παραδόθηκαν.

  Ὁ Π. Πατρῶν Γερμανὸς ἀπὸ τὶς 10 Μαρτίου ἔφυγε ἀπὸ τὴν Ἁγία Λαύρα καὶ πῆγε στὰ Νεζερὰ κι ἀπὸ ἐκεῖ στὴν Πάτρα. Ἐκεῖ στὶς 25 Μαρτίου ὅρκισε τοὺς ἀγωνιστὲς σὲ ξύλινο σταυρὸ ποὺ ἔχει στερεώσει στὸ χῶμα τῆς πλατείας Ἁγίου Γεωργίου. Ἐδῶ ἔρχεται καὶ πάλι ἡ συνείδηση τοῦ λαοῦ μέσα ἀπὸ τὸ δημοτικὸ τραγούδι νὰ ἐπικυρώσει τὸ ἱστορικὸ γεγονός:

  «Χαρὰ ποὺ τὸ ’χοῦν τὰ βουνά, τὰ κάστρα περηφάνια, γιατί γιορτάζει ἡ Παναγιά, γιορτάζει κι πατρίδα, σὰν βλέπουν διάκους μὲ σπαθιά, παπάδες μὲ τουφέκια, σὰν βλέπουν καὶ τὸ Γερμανό, τῆς Πάτρας τὸ Δεσπότη, νὰ εὐλογάει τ’ ἄρματα, νὰ εὔχεται τοὺς λεβέντες». Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω βγαίνει τὸ συμπέρασμα ὅτι ἡ Μονὴ τῆς Ἁγίας Λαύρας, κατὰ τὶς παραμονὲς τοῦ Ἀγώνα, ἔπαιξε σημαντικὸ ρόλο ὡς κέντρο συναντήσεων καὶ ὀργανωτικῶν συσκέψεων. Μὲ ἄλλα λόγια ἡ Ἁγία Λαύρα καθιερώθηκε στὴ συν­είδηση τοῦ λαοῦ ὡς τὸ ἐπίκεντρο τῶν ἐπαναστατικῶν ζυμώσεων. Ἐπίσης βγαίνει τὸ συμπέρασμα ὅτι στὶς 17 Μαρτίου ἔγινε ὄντως ὁρκωμοσία τῶν ἀγωνιστῶν στὴν Ἁγία Λαύρα ἀπόντος ὅμως τοῦ Π. Πατρῶν Γερμανοῦ, ἐνῷ στὶς 25 τοῦ Μάρτη ὁ Π. Πατρῶν Γερμανός, εὐλόγησε τὰ ὅπλα τῶν ἐπαναστατῶν στὴν Πάτρα, δίνοντας θάρρος στοὺς ἀγωνιστές, ποὺ ἔβλεπαν ὅτι ὁ Ἀγώνας τους εἶχε τὴν εὐλογία τῆς Ἐκκλησίας. Ἑπομένως ἡ συμμετοχὴ τόσο τῆς μονῆς τῆς Ἁγίας Λαύρας ὅσο καὶ τοῦ Π.Π. Γερμανοῦ στὰ γεγονότα τῆς ἔναρξης τῆς Ἐπανάστασης παραμένει ἀδιαμφισβήτητη καὶ καθοριστική.

Ἑλληνικὴ καὶ Γαλλικὴ Ἐπανάστασις

  Οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ ἰσχυρίζονται ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση εἶναι παιδὶ τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης ποὺ εἶχε προηγηθεῖ καὶ θεωροῦν ὅτι ἂν δὲν εἶχε γίνει ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση οὔτε καὶ ἡ Ἑλληνικὴ θὰ εἶχε γίνει. Ξεχνοῦν ὅμως ὅτι στὸ διάστημα τῶν τεσσάρων αἰώνων δουλείας, ἐκδηλώθηκαν ἤδη μία σειρὰ ἀπὸ ἐπαναστατικὰ κινήματα. Τὸ 1463-64 σημειώθηκε τὸ πρῶτο ἐπαναστατικὸ κίνημα τοῦ Μιχαὴλ Ράλλη. Ἀκολουθεῖ τὸ κίνημα τοῦ Κλαδᾶ καὶ ἡ ἐξέγερση τῶν ἀδελφῶν Μελισσηνοῦ. Τὸ 1611 ἐκδηλώνεται τὸ κίνημα τοῦ ἐπισκόπου Τρίκκης Διονυσίου Φιλοσόφου. Τὸ 1770 οἱ Ρῶσοι ἀδελφοὶ Ὀρλὼφ ξεσηκώνουν τὴν Πελοπόννησο. Τὴν ἴδια περίοδο ὁ Δασκαλογιάννης ξεσηκώνει τὰ Σφακιά. Τὸ 1778-1792 ὁ Λάμπρος Κατσώνης κατατροπώνει τὸν τουρκικὸ στόλο στὸ Αἰγαῖο. Ἀπὸ τὸ 1791 ὥς τὸ 1803 οἱ Σουλιῶτες ἀντιστέκονται ἡρωικὰ στὶς ἐπιθέσεις τοῦ Ἀλῆ πασᾶ. Ἀκολούθησε ἡ ἀντίσταση τοῦ παπα-Θύμιου Βλαχάβα, τοῦ Γιάννη Σταθᾶ καὶ τοῦ Νικοτσάρα κ.ἄ.

  Τὰ γεγονότα αὐτὰ φανερώνουν ὅτι ἡ προσπάθεια τῶν ὑποδούλων γιὰ ἀποτίναξη τοῦ τουρκικοῦ ζυγοῦ ἦταν ἀδιάκοπη. Οἱ Ἕλληνες δὲν περίμεναν καμιὰ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση, γιὰ νὰ ἐπαναστατήσουν οὔτε καὶ εἶχαν τὴν ἀνάγκη της. Κι ἂν ἀκόμα δεχθοῦμε ὅτι ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση εἶχε θετικὲς ἐπιπτώσεις πάνω στοὺς Ἕλληνες, ἄλλο τόσο θὰ πρέπει νὰ δεχθοῦμε ὅτι εἶχε καὶ ἀρνητικές. Ἐνῷ στὴν ἀρχὴ ἔκανε τοὺς Ἕλληνες νὰ ἀναθαρρήσουν, μὲ τὴν κατάληξή της στὰ χέρια τοῦ Ναπολέοντα, ἔκανε τὶς ἐλπίδες τους νὰ φυλλορροήσουν. Κι ἀκόμα χειρότερα: Ὁ Αὐστριακὸς καγκελλάριος Μέτερνιχ, ποὺ ἦταν ἡ ψυχὴ τῆς «Ἱερῆς Συμμαχίας» κατὰ τῶν ἐπαναστάσεων, πάσχιζε μὲ ὅλα τὰ μέσα νὰ ἀποδείξει στοὺς ἡγεμόνες τῆς Εὐρώπης ὅτι καὶ ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση, τὶς ἴδιες ἐπιδιώξεις εἶχε, καὶ τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὴ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ εἶχε σὰν ἀποτέλεσμα ἡ «Ἱερὴ Συμμαχία» νὰ λάβει ἀρνητικὴ στάση ἀπέναντι στὸν ἑλληνικὸ ἀγώνα μὲ συνέπειες ποὺ παραλίγο νὰ ἦταν ὀλέθριες, ἂν δὲν ἐπενέβαινε μὲ διπλωματικὸ τρόπο ὁ Καποδίστριας στὸ συνέδριο τοῦ Λάυμπαχ, ὥστε ἀντὶ γιὰ ἔνοπλη καταστολὴ τῆς ἐξέγερσης ἀπὸ τοὺς Εὐρωπαίους, νὰ τηρηθεῖ στάση οὐδετερότητας. Μάλιστα, ἐξαιτίας τῆς πίεσης ποὺ δέχθηκε ὁ τσάρος ἀπὸ τὶς εὐρωπαϊκὲς αὐλές, ἀναγκάσθηκε νὰ ἀποδοκιμάσει τὸν Ὑψηλάντη καὶ νὰ δώσει ἄδεια στὰ τουρκικὰ στρατεύματα νὰ μποῦν στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες, γιὰ νὰ καταπνίξουν τὸ ἑλληνικὸ κίνημα. Μὲ ἄλλα λόγια, ὁ ἐθνικοαπελευθερωτικὸς ἀγώνας τῶν Ἑλλήνων κινδύνευσε ἄμεσα, ἐξαιτίας μίας κοινωνικῆς ἐπανάστασης ποὺ εἶχε δημιουργήσει προκαταλήψεις κατὰ τῶν ἐπαναστάσεων στὴν Εὐρώπη, τὴ στιγμὴ ποὺ οἱ Ἕλληνες πάσχιζαν γιὰ τὴν ἐθνική τους ἐλευθερία κι ὄχι γιὰ κάποια κοινωνικὴ ἀνατροπή. Μὲ ἄλλα λόγια, ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση εἶχε ὁδηγήσει στὴν ἵδρυση τῆς φοβερῆς «Ἱερῆς Συμμαχίας», ποὺ πῆρε ἐχθρικὴ στάση, ἀπέναντι καὶ στὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση. Γιατί οἱ ὀπαδοὶ τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης ἀποκρύπτουν αὐτὴ τὴν πραγματικότητα;

Ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ ἀφώρισε τὴν ἐπανάστασιν!

  Ὁ Πατριάρχης ἐξαιτίας τῆς ὑπεύθυνης καὶ εὐαίσθητης θέσης ποὺ κατεῖχε, προέτασσε τὴν προστασία τοῦ ποιμνίου του ἀπὸ τὴν τουρκικὴ ἐκδικητικότητα. Γνώριζε ἄλλωστε ὅτι τὰ προηγούμενα κινήματα εἶχαν ἀποτύχει. Γνώριζε ἐπίσης ὅτι οἱ συνέπειες ἀπὸ τὴν ὀργὴ τῶν Τούρκων θὰ ἦταν τρομερὲς καὶ ὅτι θὰ ἀφοροῦσαν ἀκόμα καὶ τὸν ἄμαχο πληθυσμό. Αὐτὸ ἄλλωστε δὲν θὰ συνέβαινε γιὰ πρώτη φορά, ἀφοῦ καὶ στὸ παρελθὸν κάθε φορά ποὺ καταπνιγόταν ἕνα ἐπαναστατικὸ κίνημα, ἀκολουθοῦσαν πλῆθος ἐγκληματικῶν πράξεων ὡς ἀντίποινα. Ὁ σουλτᾶνος ὅταν ξέσπασε ἡ Ἐπανάσταση, ὑπέγραψε διάταγμα ἐξοντωτικὸ τῶν Ἑλλήνων τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας. Χρειαζόταν ὅμως νὰ τὸ ὑπογράψει καὶ ὁ θρησκευτικὸς ἀρχηγὸς τῶν Τούρκων. Ὁ τότε κάτοχος αὐτοῦ τοῦ ἀξιώματος, Χατζὴ Χαλὴλ Ἐφέντης, ἐπειδὴ ἦταν φιλάνθρωπος, ἀρνήθηκε νὰ βάλει τὴν ὑπογραφή του μὲ τὸ ἐπιχείρημα ὅτι τὸ Κοράνι δὲν ἐπιτρέπει σφαγὴ ἀθῴων, πρᾶγμα ποὺ τὸ πλήρωσε μὲ τὴ ζωή του. Παράλληλα στὶς 23 Μαρτίου ὁ Πατριάρχης καὶ ἡ Ἱερὰ Σύνοδος ἀναγκάστηκαν νὰ προβοῦν σὲ ἀφορισμὸ τῶν ἐπαναστατῶν. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ὁ Γρηγόριος, ἐπιχείρησε νὰ ξεθυμάνει τὸ σουλτᾶνο καὶ νὰ προστατέψει τὸν ἄμαχο χριστιανικὸ πληθυσμὸ ἀπὸ τὴν ἐκδικητική του μανία.1 Παρὰ τὸν ἀφορισμό, οἱ Τοῦρκοι θεωροῦσαν τὸν Πατριάρχη δόλιο καὶ ὑποκριτὴ καὶ τὸ κλῖμα καθημερινὰ βάραινε ἐναντίον του. Πολλοὶ ὀργανωμένοι Φιλικοὶ τοῦ πρότειναν ἐπανειλημμένα νὰ φύγει, γιὰ νὰ μὴ τὸν θανατώσουν. Τοῦ ἐξασφάλισαν ὅλα τὰ μέσα, γιὰ νὰ τὸν φυγαδεύσουν καὶ τὸν προτρέπανε μὲ διάφορα ἐπιχειρήματα νὰ τοὺς ἀκούσει, μὰ ἐκεῖνος δὲ δέχθηκε. Ἡ ἀπάντησή του ἦταν πὼς ἡ φυγή του, θὰ ἔδινε ξανὰ ἀφορμὴ στοὺς Τούρκους νὰ σφάξουν τὸ ποίμνιό του. Τοὺς εἶπε ἀκόμα ὅτι ὁ θάνατός του θὰ ὠφελοῦσε τὸ Γένος, ἀφοῦ θὰ ξεσήκωνε τὴ χριστιανικὴ Εὐρώπη ἐναντίον τῶν Τούρκων καὶ θὰ δυνάμωνε τὴν ὁρμὴ τῶν Ἑλλήνων στὸν ἀγῶνα γιὰ τὴν ἐλευθερία. Καὶ πραγματικὰ αὐτὸ συνέβη. Ὁ ἀπαγχονισμὸς τοῦ Πατριάρχη τῶν Ὀρθοδόξων, ξεσήκωσε τὴν κοινὴ γνώμη στὴ χριστιανικὴ Εὐρώπη καὶ ἐνίσχυσε τὸ ρεῦμα συμπάθειας πρὸς τοὺς ἐπαναστατημένους Ἕλληνες. Ἔτσι, καὶ μόνο τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Γρηγόριος, ἐνῷ μποροῦσε νὰ φύγει δὲν ἔφυγε, ἀλλὰ ἔμεινε καὶ θυσιάστηκε, τὸν ἀθῳώνει ἀπὸ κάθε κατηγορία περὶ προδοσίας. Ὁ ἀφορισμὸς ποὺ ἐξέδωσε, ἦταν ἕνα τυπικὸ χαρτὶ χωρὶς πραγματικὸ ἀντίκρυσμα, ποὺ στόχευε μονάχα στὸν ἐξευμενισμὸ τοῦ σουλτάνου. Γι’ αὐτὸ καὶ στὴ συνείδηση τῆς Ἐκκλησίας καὶ τοῦ Γένους, ὁ Γρηγόριος Ε΄ ἀνήκει δικαιωματικὰ στὴ χορεία τῶν ἁγίων καὶ τῶν μαρτύρων τῆς Πίστης καὶ τῆς Πατρίδας. Κλείνουμε μὲ τὰ ὅσα ἔγραψε ἡ πολύτομη «Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους» σχετικὰ μὲ τὸν περιβόητο ἀφορισμό: «Ἐπικρίθηκε ὁ Πατριάρχης καὶ ἐπικρίνεται ἀκόμη, ἐπειδὴ ἔστερξε στὸν ἀφορισμὸ καὶ ἔστειλε τὶς νουθετικὲς ἐγκυκλίους. Οἱ ἐπικριτὲς ὅμως δὲν ἀναλογίζονται τί θὰ πάθαινε τὸ Ἔθνος, ἂν ὁ Πατριάρχης τηροῦσε ἀρνητικὴ στάση ἀπέναντι στὶς ἀξιώσεις τοῦ σουλτάνου. Ἂν δὲν γινόταν ὁ ἀφορισμὸς ἦταν σχεδὸν βέβαιο ὅτι θὰ ἐξοντώνονταν ἑκατοντάδες χιλιάδες ὀρθόδοξων χριστιανῶν. Οἱ Ἕλληνες θὰ κατανοοῦσαν, πίστευε ὁ Πατριάρχης, ὅτι ὁ ἀφορισμὸς καὶ οἱ ἐγκύκλιοι ἦταν προϊόντα βίας καὶ ἀνάγκης κι ἑπομένως οἱ δυσ­μενεῖς συνέπειές τους θὰ ἦταν ἀσήμαντες».2

Σημειώσεις:

1. Βλ. Κωνσταντίνου Δεσποτόπουλου, Ἱστορικά, ἔκδ. Παπαζήση, σελ. 90 – 91 . 2. Βλ. Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, Ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν, τομ. ιβ΄, σελ. 36.

Εφημερίδα Ορθόδοξος Τύπος

……………………………………………………………………..

2ον

Ὁ ρόλος τοῦ κλήρου καὶ τῶν μοναχῶν κατὰ τὴν Τουρκοκρατίαν καὶ τὴν Ἐπανάστασιν

  Ὁ κλῆρος σ’ ὅλη τὴ διάρκεια τῆς τουρκοκρατίας στάθηκε ὁ παρηγορητὴς καὶ ὁ ὁδηγητὴς στὸ πλάι τοῦ σκλαβωμένου λαοῦ. Κληρικοὶ ὅλων τῶν βαθμίδων, στάθηκαν ἀληθινοὶ ποιμενάρχες, βοηθοὶ καὶ συμπαραστάτες του. Κι ὅταν ἡ Ἐπανάσταση ἄρχισε, ὁ κλῆρος ἑνώθηκε μὲ τὸν ἐπαναστατημένο λαό. Εὐλόγησε τὰ ὅπλα καὶ πολλοὶ κληρικοί, ἀκόμα καὶ ἐπίσκοποι, σήκωσαν τὰ ἄρματα, πολέμησαν παλληκαρίσια καὶ ἔδωσαν καὶ τὴ ζωή τους γιὰ τὴν ἐλευθερία τῆς πατρίδας. Ἐκτὸς ἀπὸ ἐκείνους ποὺ ἔπεσαν στοὺς τόπους τῶν πολεμικῶν συγκρούσεων, ἕνα πλῆθος ὁλόκληρο ἄλλων κληρικῶν, σφαγιάσθηκαν, κρεμάσθηκαν ἢ θανατώθηκαν μὲ κάθε εἴδους βασανιστήρια, ἐπειδὴ οἱ Τοῦρκοι τοὺς θεωροῦσαν ὡς ἀρχηγοὺς τοῦ ἐπαναστατημένου λαοῦ καὶ ὑπεύθυνους γιὰ τὸν ξεσηκωμό. Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι τὸ 10% τῶν καταγεγραμμένων μελῶν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ἦταν κληρικοί.

 Ἀλλὰ καὶ γενικότερα, ἡ Ἐκκλησία, στάθηκε σημαντικὸ ἑνωτικὸ στοιχεῖο κατὰ τὴ μακρόχρονη δουλεία. Μαζὶ μὲ τὴ γλώσσα, τὰ ἤθη, τὰ ἔθιμα καὶ τὶς παραδόσεις, ἔπαιξε καθοριστικὸ ρόλο στὴν ἑνότητα τῶν ραγιάδων. Σ’ ὅλη τὴ διάρκεια τοῦ ἐπαναστατικοῦ Ἀγώνα, οἱ Ἕλληνες γιὰ τὴν πατρίδα καὶ τὴν πίστη πολεμοῦσαν. Ἦταν ἀρκετὸ νὰ ἀλλαξοπιστήσει κάποιος, γιὰ νὰ γλυτώσει τὴ δουλεία ἢ καὶ τὸ θάνατο. Κι ὅμως, προτιμοῦσε νὰ ζεῖ σκλάβος ἢ νὰ πεθάνει μαρτυρικά, παρὰ νὰ προδώσει τὴν πίστη του. Ἕνας ἱστορικὸς τοῦ νεώτερου ἑλληνισμοῦ, ὁ Χ. Γ. Πατρινέλης, γράφει σχετικὰ γιὰ τὴν προσφορὰ τοῦ ὀρθόδοξου κλήρου στὸ Γένος: «Ἀποτιμώντας συνολικὰ τὸ ρόλο τῆς Ἐκκλησίας κατὰ τὴν Τουρκοκρατία πρέπει νὰ ἀναγνωρίσουμε ὅτι ὑπῆρξε ὁ κύριος συνεκτικὸς παράγοντας ὅλων τῶν ὀρθόδοξων πληθυσμῶν (…) καὶ πέρα ἀπὸ τὴν αὐτονόητη θρησκευτικὴ ἀγωγὴ ποὺ παρεῖχε, κατόρθωσε ἐπίσης νὰ περισώσει καὶ στοιχειώδεις τουλάχιστον μορφὲς πολιτισμοῦ, ἀποτρέποντας ἔτσι τὸν ἐκβαρβαρισμὸ τῶν ραγιάδων, πρὸς τὸν ὁποῖο τοὺς ἐξωθοῦσαν  οἱ  ἄθλιες  συν­θῆκες ζωῆς ( … ) Παράλληλα πρὸς τὰ σχολεῖα ποὺ συντηροῦσε ἡ Ἐκκλησία, (…) ὁ ἐνοριακὸς ναὸς ἦταν καὶ ἡ μοναδικὴ ἑστία πολιτισμοῦ»3.

  Ἐπιπλέον, ὄχι μόνο οἱ κληρικοὶ ἀλλὰ καὶ οἱ μοναχοὶ συμμετεῖχαν μὲ τὸν τρόπο τους στὸν Ἀγώνα. Ἄλλωστε γιὰ νὰ κερδηθεῖ ἕνας ἀγώνας δὲ χρειάζεται μόνο ἐκείνους ποὺ πολεμοῦν στὸ πεδίο τῆς μάχης ἀλλὰ κι αὐτοὺς ποὺ βρίσκονται στὰ μετόπισθεν καὶ τοὺς στηρίζουν. Ἔτσι τὰ μοναστήρια μας, ἄλλοτε λειτουργοῦσαν ὡς τόποι διάσωσης τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων, ἄλλοτε ὡς τόποι μυστικῶν συναντήσεων, ἄλλοτε ὡς ἀποθῆκες ὅπλων καὶ πυρομαχικῶν, ἄλλοτε ὡς κρησφύγετα κλεφτῶν καὶ ἀρματολῶν, ἄλλοτε ὡς νοσοκομεῖα τραυματιῶν, ἄλλοτε ὡς καταφύγια κατατρεγμένων, ἄλλοτε ὡς ὀχυρὰ πολεμικῶν μαχῶν κι ἄλλοτε ὡς σχολειά, κρυφὰ ἢ φανερὰ γιὰ τὰ σκλαβόπουλα. Καὶ δὲν εἶναι καθόλου τυχαῖο τὸ γεγονὸς ὅτι τὰ περισσότερα μοναστήρια εἶχαν καεῖ ἀπὸ τοὺς Τούρκους μία ἢ καὶ περισσότερες φορές. Πολλοὶ ἐπώνυμοι ἀλλὰ καὶ ἀνώνυμοι μοναχοὶ ἔδωσαν καὶ τὴ ζωή τους γιὰ τὸν Ἀγώνα. Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, ὁ ἱεραπόστολος ποὺ ἐργάσθηκε ὅσο κανένας ἄλλος γιὰ τὴ μόρφωση τῶν Ἑλλήνων καὶ τὸ σταμάτημα τῶν ἐξισλαμισμῶν, ἦταν κι αὐτὸς μοναχός.

Ὁ χαρακτήρ τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως

  Οἱ Ἕλληνες πολέμησαν γιὰ τὴν ἐθνική τους ἐλευθερία. Πολέμησαν γιὰ ἰδανικά, γιὰ θρησκεία καὶ γιὰ πατρίδα. «Ὅταν ἐπιάσαμε τὰ ἄρματα, εἴπαμε πρῶτα ὑπὲρ πίστεως καὶ ἔπειτα ὑπὲρ πατρίδος», εἶπε ὁ γέρος τοῦ Μοριᾶ. Ὁ ἀγώνας τῶν ἡρῴων τοῦ 21 δὲν ἀνήκει σὲ κάποια κοινωνικὴ τάξη ἀλλὰ στὸ σύνολο τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ ποὺ ἀποτελοῦνταν καὶ ἀπὸ κληρικοὺς ἀνώτερους καὶ κατώτερους καὶ ἀπὸ τοὺς προεστοὺς καὶ ἀπὸ τοὺς Φαναριῶτες καὶ ἀπὸ τοὺς καραβοκύρηδες καὶ ἀπὸ τοὺς ἀγρότες καὶ ἀπὸ τοὺς ναῦτες καὶ ἀπὸ τοὺς ἐμπόρους καὶ ἀπὸ τοὺς λόγιους. Ἄλλοι προσέφεραν χρήματα, ἄλλοι τρόφιμα, ἄλλοι πολεμοφόδια, ἄλλοι τὰ πλοῖα τους, τὰ ζῷα τους, ὅ,τι εἶχε ὁ καθένας, κι ἄλλοι βέβαια τὴν ἴδια τους τὴ ζωή.

  Ὁ ἐθνικοαπελευθερωτικὸς χαρακτήρας τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης φαίνεται κι ἀπὸ ὅλες τὶς διακηρύξεις τῶν ἐπαναστατῶν τοπικὲς καὶ γενικές. Τὸ ἑλληνικὸ ἔθνος διεκδικοῦσε πολιτικὴ ὕπαρξη καὶ ἀνεξαρτησία καὶ γι’ αὐτὸ κηρύσσεται ὡς κυρίαρχο ὄργανο στὸ πρῶτο ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος. Ἡ διακήρυξη τῆς Ἀνεξαρτησίας τῆς Α΄ ἐθνοσυνέλευσης στὴν Ἐπίδαυρο τὸ 1822, ἀναφέρει χαρακτηριστικὰ καὶ τὰ ἑξῆς: «Ὁ κατὰ τῶν Τούρκων πόλεμος (…) εἶναι πόλεμος ἐθνικός, πόλεμος ἱερός, πόλεμος τοῦ ὁποίου ἡ μόνη αἰτία εἶναι ἡ ἀνάκτησης τῶν δικαίων τῆς προσωπικῆς ἐλευθερίας». Ἀλλὰ κι ὁ Κολοκοτρώνης ἔρχεται νὰ ξεκαθαρίσει τὰ πράγματα γράφοντας στὰ Ἀπομνημονεύματά του: «Ἡ ἐπανάσταση ἡ δική μας, δὲ μοιάζει μὲ καμία ἀπὸ αὐτὲς ποὺ γίνονται στὴν Εὐρώπη. Τῆς Εὐρώπης οἱ ἐπαναστάσεις εἶναι ἐμφύλιος πόλεμος. Ὁ δικός μας πόλεμος ἦταν ὁ πλέον δίκαιος, ἦταν ἔθνος μὲ ἄλλο ἔθνος».4

  Στὴν ἐπανάσταση τοῦ 21 δὲ συμμετεῖχε μονάχα ὁ κατώτερος κλῆρος ἀλλὰ κι ὁ ἀνώτερος. Ὁ Παλαιῶν Πατρῶν Γερμανός, ὁ Σαλώνων Ἡσαΐας, ὁ Ρωγῶν Ἰωσήφ, ὁ Κορώνης Γρηγόριος, ὁ ἀρχιεπίσκοπος Κύπρου Κυπριανὸς καὶ πολλοὶ ἄλλοι, ἀνῆκαν στὶς τάξεις τοῦ ἀνώτερου κλήρου καὶ δὲν ἦταν ἁπλοὶ παπάδες. Οἱ περισσότεροι ἐπίσκοποι καὶ πρόκριτοι τῆς Πελοποννήσου πῆγαν ὅμηροι στὰ χέρια τῶν Τούρκων στὴν Τρίπολη τὶς παραμονὲς τῆς Ἐπανάστασης, προκειμένου νὰ ρίξουν στάχτη στὰ μάτια τῶν Τούρκων, ἂν καὶ γνώριζαν καλὰ τί τοὺς περίμενε. Καὶ φυσικὰ πέθαναν σχεδὸν ὅλοι ἀπὸ τὴν πεῖνα καὶ τὶς κακουχίες μέσα στὴ φυλακή. Ἆραγε ἔτσι θὰ τοὺς συμπεριφέρονταν οἱ Τοῦρκοι, ἂν ἦταν οἱ συνεργάτες τους;

  Θὰ κλείσουμε καὶ τὴ σύντομη αὐτὴ ἀπάντηση ὄχι μὲ δικά μας λόγια, ἀλλὰ μὲ τὰ λόγια τοῦ μεγάλου ἀγωνιστῆ στρατηγοῦ Μακρυγιάννη: «Πατρίς, νὰ μακαρίζεις ὅλους τοὺς Ἕλληνες, ὅτι θυσιάστηκαν γιὰ σένα, νὰ σὲ ἀναστήσουνε, νὰ ξαναειπωθεῖς ἄλλη μία φορά ἐλεύθερη πατρίδα, ὅπου ἤσουνα χαμένη καὶ σβησμένη ἀπὸ τὸν κατάλογο τῶν ἐθνῶν. Ὅλους αὐτοὺς νὰ τοὺς μακαρίζεις».

Σημειώσεις:

3. Βλ. ΕΛΛΑΣ, ἔκδ. Ὀργανισμὸς Πάπυρος, τόμ. β΄, σελ. 27. 4. Βλ. Ἀπομνημονεύματα Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ἐκδ. Ἐν πλῷ, Ἀθήνα 2021, σελ. 178.

Εφημερίδα Ορθόδοξος Τύπος

………………………………………………….

Ἀπάντησις εἰς τοὺς κατηγόρους τῆς Ἐκκλησίας

Γράφει ὁ κ. Ἀνδρέας Κεφαλληνιάδης, Δάσκαλος Β΄ Ἀρσακείου – Τοσιτσείου Δημοτικοῦ Σχολείου Ἑκάλης

3ον

Ἡ ἱστορικὴ θεμελίωσις τῆς ὑπάρξεως τοῦ Κρυφοῦ Σχολειοῦ

Οἱ κατακτημένοι Ἕλληνες ἔδιναν μεγάλη σημασία στὴν παιδεία καὶ προσπαθοῦσαν νὰ τὴ διατηρήσουν μὲ κάθε τρόπο. Στὴν προσπάθεια νὰ μὴ σβήσουν παντελῶς οἱ ἑστίες τῆς παιδείας, σημαντικὸ ρόλο διαδραμάτισε ἡ Ἐκκλησία, ἰδίως κατὰ τοὺς δύο πρώτους αἰῶνες τῆς τουρκοκρατίας. Ὅπως ἀναφέρει ὁ Δημήτριος Βικέλας στὸ ἔργο του «Ἡ Ἑλλὰς πρὸ τοῦ 1821» κατὰ τοὺς πρώτους τῆς δουλείας, ἐκτὸς τῶν λίγων κληρικῶν, τὸ ἔθνος βρισκόταν σὲ παχυλὴ ἀμάθεια. Οἱ μαθητὲς ποὺ περιστοίχιζαν τοὺς ἱερωμένους μαθαίνοντας τὴν Ὀκτώηχο καὶ τὸ Ψαλτήρι, μαρτυροῦν ὅτι δὲ μαράθηκε ἡ ροπὴ τοῦ Ἕλληνα γιὰ μάθηση.

Οἱ ἀρνητὲς τοῦ κρυφοῦ σχολείου ὑποστηρίζουν ὅτι δὲν ὑπῆρχε καμία ἐπίσημη ἀπαγόρευση τῆς παιδείας ἀπὸ τοὺς κατακτητές. Ἀλλὰ τὸ ὅτι ἡ παροχὴ παιδείας δὲν ἀντιμετώπιζε τὴν ἐπίσημη ἀντίδραση τῆς κεντρικῆς ἐξουσίας τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας δὲν ὁδηγεῖ ἀπαραίτητα στὸ συμπέρασμα ὅτι δὲ λειτούργησαν κατὰ περιόδους καὶ κατὰ τόπους κρυφὰ σχολειά. Κι αὐτὸ ἐξαρτιόταν ἀπὸ τὴν γενικότερη αὐστηρὴ ἢ ἐπιεικῆ διοίκηση καὶ τῶν σουλτάνων καὶ τῶν κατὰ τόπους πασάδων. Ὁ Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας Μελέτιος Πηγᾶς ( 1550 – 1601) μαρτυρεῖ ὅτι στὴν τουρκοκρατούμενη Αἴγυπτο στὰ τέλη τοῦ 15ου αἰώνα, ὁ τοπικὸς πασὰς ἔκοψε τὶς γλῶσσες χιλιάδων Ἑλλήνων, γιατί ἐπέμεναν νὰ μιλᾶνε ρωμέικα. Φαντάζεται ἆραγε κανεὶς νὰ ἐπέτρεπε τὴ λειτουργία σχολείων ποὺ δίδασκαν τὴν ἑλληνικὴ γλώσσα; Ἀντίθετα, ἡ ἀπότομη αὔξηση τοῦ ἀριθμοῦ τῶν σχολείων στὸν ὑπόδουλο ἑλληνισμὸ στὰ τέλη τοῦ 18ου αἰώνα καὶ τὶς ἀρχὲς τοῦ 19ου, δὲν εἶναι ἄσχετη μὲ τὴν ἀνάληψη τῆς ἐξουσίας ἀπὸ τὸ μεταρρυθμιστὴ σουλτᾶνο Σελὶμ Γ΄ ποὺ διαπνεόταν ἀπὸ φιλελεύθερες ἀντιλήψεις.

Οἱ ἀρνητὲς τοῦ κρυφοῦ σχολειοῦ ἰσχυρίζονται ἀκόμα ὅτι δὲν ὑπάρχουν ἱστορικὲς μαρτυρίες ποὺ νὰ ἐπιβεβαιώνουν τὴν ὕπαρξη κρυφῶν σχολειῶν ἢ ὅτι οἱ σχετικὲς μαρτυρίες εἶναι πολὺ μεταγενέστερες. Ἀλλὰ εἶναι πολὺ φυσικὸ ἐφόσον ἡ λειτουργία τῶν σχολείων ἦταν κρυφὴ νὰ εἶναι καὶ περιορισμένες οἱ γραπτὲς πηγὲς ποὺ μαρτυροῦν τὴ λειτουργία τους. Ὑπάρχουν ὅμως προφορικὲς παραδόσεις ποὺ φτάνουν ὥς τὶς μέρες μας. Καὶ μπορεῖ οἱ γραπτὲς πηγὲς νὰ μὴ ἀφθονοῦν, ἀλλὰ αὐτὸ δὲ σημαίνει ὅτι δὲν ὑπάρχουν. Παραθέτουμε δύο: Εἶναι πολὺ ἐνδιαφέρουσα ἡ πληροφορία τοῦ ἀγωνιστῆ τοῦ 1821 Φωτίου Χρυσανθοπούλου – Φωτάκου, ὁ ὁποῖος στὰ Ἀπομνημονεύματά του (1858), ἀναφερόμενος στὴν παιδεία τοῦ τουρκοκρατούμενου ἑλληνισμοῦ, γράφει: «Μόνοι των οἱ Ἕλληνες ἐφρόντιζαν διὰ τὴν παιδείαν, ἡ ὁποία συνίστατο εἰς τὸ νὰ μανθάνουν τὰ κοινὰ γράμματα καὶ ὀλίγην ἀριθμητικὴν ἀκανόνιστον, ἐν ἐλλείψει δὲ διδασκάλου, ὁ ἱερεὺς φρόντιζε περὶ τούτου. Ὅλα αὐτὰ ἐγίνοντο ἐν τῷ σκότει καὶ προφυλακτὰ ἀπὸ τοὺς Τούρκους».5 Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν παραπάνω σαφῆ μαρτυρία παραθέτουμε κι ἄλλη μία ἀκόμη: Πρόκειται γιὰ τὴν ἀναφορὰ τοῦ γιατροῦ Στέφανου Κανέλλου, φίλου τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ, ὁ ὁποῖος σὲ ἐπιστολὴ του τὸ 1822 σὲ Γερμανὸ φιλέλληνα, μιλάει ξεκάθαρα γιὰ «κρυφὰ κοινὰ σχολειά, ὅπου καὶ τὰ παιδιὰ τῶν φτωχῶν διδάσκονταν χωρὶς νὰ πληρώνουν».6

Τὸ τοπωνύμιο «κρυφὸ σχολειὸ» δὲν εἶναι γενικὸ καὶ ἀόριστο, ἀλλὰ ἀποδίδεται σὲ συγκεκριμένα μοναστήρια, ὅπως π.χ. Ἄνω Δίρβης Ἠλείας, Φενεοῦ Κορινθίας, Φιλοσόφου Δημητσάνας, Πεντέλης Ἀθήνας, Προυσοῦ Καρπενησίου, Ἁγίας Τριάδας Τήνου κ.ἄ. Ὁ ἐπισκέπτης τῶν μοναστηριῶν αὐτῶν, ὁδηγεῖται ἀπὸ τοὺς ντόπιους σὲ συγκεκριμένα ἀπόμερα σημεῖα ( κρύπτες ) τῶν μονῶν αὐτῶν. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἐνισχύει τὴν ὑπόθεση ὅτι οἱ συγκεντρώσεις αὐτές, ἔπρεπε νὰ μείνουν κρυφές, διότι οἱ Ἕλληνες ἀπὸ μόνοι τους ἤθελαν νὰ κρατήσουν μυστικὴ τὴ λειτουργία τοῦ σχολειοῦ, φοβούμενοι τὴν ἐνδεχόμενη ἀρνητικὴ ἀντίδραση τῶν τουρκικῶν ἀρχῶν. Στὶς συνάξεις αὐτὲς ἄλλωστε, δὲν γινόταν μόνο μάθημα γραφῆς καὶ ἀνάγνωσης, ἀλλὰ καὶ καλλιέργεια τῆς ἐλπίδας γιὰ μελλοντικὴ ἐλευθερία. Συνέφερε λοιπὸν ἡ ὕπαρξή τους νὰ μένει μυστικὴ ἀπὸ τοὺς Τούρκους. Ἂν τὰ σχολεῖα αὐτὰ λειτουργοῦσαν δημόσια (ἐλεύθερα) ἡ λαϊκὴ προφορικὴ παράδοση δὲν θὰ τὰ ὀνόμαζε «κρυφά», ἀλλὰ σκέτα «σχολειὰ» καὶ θὰ βρίσκονταν κάτω ἀπὸ τὸν ἄμεσο ἢ ἔμμεσο ἔλεγχο τῶν Τούρκων.7

Κρυφὰ σχολειὰ λειτουργοῦσαν καὶ σὲ περιόδους μαζικῶν ἐξισλαμισμῶν τοπικῶν πληθυσμῶν. Εἶναι φυσικὸ ὅτι στὴν περίπτωση αὐτή, κάθε πρόσβαση σὲ ἐκκλησίες καὶ μοναστήρια, θὰ ἦταν πλέον ἀπαγορευτικὴ γιὰ τοὺς ἐξισλαμισμένους. Ἑπομένως τὰ παιδιὰ ποὺ θὰ ἤθελαν νὰ μάθουν τὰ ἑλληνικὰ γράμματα καὶ νὰ διατηρήσουν βαθιὰ μέσα τους τὴ χριστιανικὴ πίστη, ἔπρεπε νὰ πηγαίνουν στὸ μοναστήρι κρυφά.

Οἱ ἀρνητὲς τοῦ κρυφοῦ σχολειοῦ, ἰσχυρίζονται ἐπίσης ὅτι δὲν συνέβη κανένας διωγμὸς τῶν σχολείων ἐπὶ τουρκοκρατίας. Εἶναι ὅμως βεβαιωμένο τὸ γεγονὸς ὅτι ὅλες οἱ σχολὲς τοῦ Ἰασίου καὶ τοῦ Βουκουρεστίου, ποὺ λειτουργοῦσαν στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες, ἔκλεισαν ἀπὸ τοὺς Τούρκους, ἀμέσως μετὰ τὴν κατάπνιξη τῆς Ἐπανάστασης τοῦ Ὑψηλάντη.

Ἀκόμα καὶ σήμερα τὸ σύγχρονο τουρκικὸ κράτος ἔχει κλείσει τὴ Θεολογικὴ Σχολὴ τῆς Χάλκης καὶ παρὰ τὶς ἐκκλήσεις ποὺ δέχεται ἀπὸ πολλὲς πλευρές, συνεχίζει πεισματικὰ νὰ τὴν κρατάει κλειστή. Ποιὸς δὲ βλέπει πίσω ἀπὸ τὸ κλείσιμο τῆς Σχολῆς αὐτῆς τὴν ἐχθρότητα ἀκόμα καὶ τοῦ σύγχρονου τουρκικοῦ κράτους ἀπέναντι στὴν Ὀρθοδοξία; Ἀλλὰ καὶ πίσω ἀπὸ τὴ μετατροπὴ τῆς Ἁγίας Σοφίας ξανὰ σὲ τζαμί, ποιὸς δὲ βλέπει τὸν συνεχιζόμενο θρησκευτικὸ φανατισμὸ τῶν Τούρκων εἰς βάρος τοῦ Ἑλληνισμοῦ;

Σημειώσεις:

5. Βλ. Βασίλη Σφυρόερα, «Κρυφὸ Σχολειὸ» καὶ «Κρυπτοχριστιανοί», ἐγκ. Πάπυρος – Λαροὺς – Μπριτάννικα, τόμ. 36, σελ. 259 καὶ 247-248.

6. Βλ. Σάρ. Καργάκου, Μαθήματα Νεώτερης Ἱστορίας, τόμ. α΄, ἔκδ. Γεωργιάδης, σελ. 235.

7. Στὴ Μονὴ Στρατηγόπουλου (Ντίλιου) στὰ Γιάννενα, ἡ διαμόρφωση τοῦ χώρου μὲ κτιστὲς βαθμίδες ἀντὶ γιὰ θρανία, συνηγορεῖ στὴν ἄποψη τῆς χρήσης της ὡς σχολεῖο.

Στὴ μονὴ Ἄνω Δίρβης Ἠλείας, ὑπάρχει κελλὶ ποὺ ὀνομαζόταν ἀνέκαθεν κρυφὸ σχολειό, τὸ ὁποῖο παρέμενε γιὰ χρόνια μπαζωμένο κι ἀχρησιμοποίητο. Ὅταν ὅμως ἔγιναν ἀνασκαφές, ἀποκαλύφθηκε ἡ ἐσωτερική του διαρρύθμιση μὲ πεζούλια γιὰ καθίσματα, μικρὰ παράθυρα καὶ μυστικὴ πόρτα εἰσόδου.

Δύο ἀπὸ τὰ κελλιὰ τῆς μονῆς Ἁγ. Ἀναργύρων στὸν Πάρνωνα, γνωστὰ ὡς κρυφὰ σχολειά, εἶναι ἀπόμερα κι ἐπικοινωνοῦν μὲ μυστικὴ εἴσοδο μὲ ὑπόγειο χῶρο.

Στὴ μονὴ ἁγίου Γεωργίου Φενεοῦ Κορινθίας, κρυφὸ σχολειὸ ὀνομάζεται ἀπόκρυφος χῶρος πάνω ἀπὸ τὸ νάρθηκα, ἡ ἐπικοινωνία μὲ τὸν ὁποῖο γινόταν μὲ ἀνεμόσκαλα!

Τὸ 1993 στὸ χωριὸ Μάνδρα Αἰτωλίας ἔγιναν ἐργασίες ἀνάδειξης τῆς ἱερῆς κρύπτης τῆς μονῆς Ἁγ. Παρασκευῆς. Ἔτσι ἦλθε στὸ φῶς ὑπόγεια θολωτὴ αἴθουσα. Μέσα σ’ αὐτὴν ἀνακαλύφθηκαν σύνεργα φωτιᾶς, μία σειρὰ ἀπὸ τρῦπες στοὺς τοίχους ποὺ ὑποδήλωναν τὴν ὕπαρξη ξύλινου παταριοῦ κι ἕνα μελανοδοχεῖο μὲ καλάμι ἀπὸ τὰ χρόνια τῆς τουρκοκρατίας. Ὅλα αὐτὰ ἦλθαν νὰ ἐνισχύσουν τὴν ντόπια παράδοση γιὰ λειτουργία κρυφοῦ σχολειοῦ στὸ μοναστήρι. (protothema.gr).

Εφημερίδα Ορθόδοξος Τύπος