Γιατί η αστρολογία είναι ψευδοεπιστήμη;

Σουρντίν Β.Γ.

(Υποψήφιος φυσικο-μαθηματικών επιστημών, ερευνητής Κρατικού Αστρονομικού Ινστιτούτου Π.Κ. Στερνμπέργκ)

Γιατί η αστρολογία είναι ψευδοεπιστήμη;

Από όλες τις επιστήμες μόνο η αστρονομία είχε την «τιμή» να έχει για χιλιετίες δίπλα της μια επιστημονική σκιά – την αστρολογία. Και αν και οι δρόμοι τους ουσιαστικά έχουν διαχωριστεί – η αστρονομία έγινε μία από τις πιο ακριβείς επιστήμες, ενώ η αστρολογία μετατράπηκε σε «κοινωνικό ναρκωτικό» για την παρηγοριά των αδύναμων – στην εποχή μας, για κάποιο λόγο, έχουν πλησιάσει πολύ στη μαζική συνείδηση, τόσο που σχεδόν συγχωνεύθηκαν σε μορφή και καθημερινή χρήση λέξεων.

Η σκιά της αστρονομίας

Το 1995 έγραψα το βιβλίο «Αστρονομικές Ολυμπιάδες». Όταν το τιράζ τυπώθηκε και ήρθε από την τυπογραφία, με τρόμο είδα στις συσκευασίες ετικέτες με την επιγραφή: Σουρντίν Β.Γ., «Αστρολογικές Ολυμπιάδες». Φαντάστηκα την ντροπή για 10.000 αντίτυπα και σχεδόν λιποθύμησα. Ευτυχώς, το λάθος ήταν μόνο στην ετικέτα· το βιβλίο τυπώθηκε σωστά.

Το 1997 ο διευθυντής της Ειδικής Αστροφυσικής Αστρονομικής Παρατήρησης στον Καύκασο (ΣΑΟ ΡΑΝ, εκεί που λειτουργεί το εξάμετρο τηλεσκόπιο) Γ.Γ. Μπαλέγκα ανέφερε ότι στα οικονομικά έγγραφα της τράπεζας που εξυπηρετεί το παρατηρητήριο, εμφανίζεται ως «Ειδικό Αστρολογικό Παρατηρητήριο», και δεν μπορεί πλέον να αλλάξει – τα οικονομικά έγγραφα δεν γυρίζουν πίσω.

Στον «Οδηγό στο Διαδίκτυο» (Μ.: Σιντέζ, 1995), που ετοίμασαν ο Α. Γκουρίν και άλλοι, στη σελίδα 79 διαβάζουμε: «Μπορείτε να μάθετε πολλά για κβάζαρ, νέους αστέρες κ.λπ. στο σύστημα του Αστρολογικού Παρατηρητηρίου Smithsonian στο Κέμπριτζ». Προφανώς πρόκειται για το Σμιθσόνιαν Αστροφυσικό Παρατηρητήριο (ΗΠΑ).

Σε μία από τις μοσχοβίτικες εφημερίδες εμφανίστηκε ανακοίνωση: «Διεξάγεται διαγωνισμός για την κάλυψη κενής θέσης καθηγητή στο Τμήμα Αστρολογίας της Φυσικής Σχολής του ΜГУ». Στην πραγματικότητα επρόκειτο για το Τμήμα Αστροφυσικής.

Στον κατάλογο δημόσιων βιβλιοθηκών της Δυτικής Περιφέρειας της Μόσχας ένα αρκετά σοβαρό επιστημονικό-δημοφιλές περιοδικό της ΡΑΝ «Γη και Σύμπαν» κατετάγη στην ενότητα «Αστρολογία. Αποκρυφιστικές επιστήμες». Όπως βλέπουμε, οι συντάκτες του καταλόγου ταυτίζουν πλήρως την αστρονομία με την αστρολογία. Σημειώνω ότι η ενότητα ονομάζεται ακριβώς «αποκρυφιστικές επιστήμες», και όχι απλώς «αποκρυφισμός» ή «αποκρυφιστικά διδάγματα». Όπως είναι γνωστό, «αποκρυφισμός (από το λατ. occultus – κρυφός, μυστικός) – είναι γενικός όρος για διδάγματα που αναγνωρίζουν την ύπαρξη κρυφών δυνάμεων στον άνθρωπο και το σύμπαν, αόρατων στην κοινή ανθρώπινη εμπειρία, αλλά προσβάσιμων στους «μυημένους»… Ο αποκρυφισμός αποτελεί αντίποδα, αντίθεση στη επιστημονική σκέψη» .

Η σύγχυση λέξεων και εννοιών μερικές φορές δημιουργεί εντελώς αξιοθαύμαστες χίμαιρες: στη μοσχοβίτικη εφημερίδα «Κέντρο-πλας» (Νο 14, 1999) διαβάζουμε: «Οι επιστήμονες-αστροφυσικοί κατάφεραν να ανοίξουν ένα πραγματικό αστρολογικό παράθυρο στον κόσμο».

Δεν θα συνεχίσουμε αυτή τη λίστα· πιθανώς κάθε αναγνώστης μπορεί να προσθέσει δικά του παραδείγματα.

Αλλά ας θέσουμε το ερώτημα: μήπως πρόκειται απλώς για τυπογραφικά λάθη απρόσεκτων συντακτών; Εν μέρει, ίσως ναι. Αλλά και οι ασυνείδητα λάθη λένε πολλά. Ας δούμε τώρα το αποτέλεσμα συνειδητής επιλογής. Το 1999, η έρευνά μου σε μαθητές της 11ης τάξης του μοσχοβίτικου γυμνασίου Νο 1543 έδειξε ότι ο ένας στους τέσσερις θεωρεί την αστρολογία «επιστήμη που μελετά τη σχέση Γης και σύμπαντος». Σημειώνω ότι κατά κύριο λόγο ήταν παιδιά επιστημονικών εργαζομένων, όλοι χωρίς εξαίρεση εισήχθησαν σε τα καλύτερα πανεπιστήμια της Μόσχας μετά το λύκειο.

Είναι το ταύτισμα αστρονομίας και αστρολογίας αποκλειστικά ρωσικό φαινόμενο; Φυσικά, όχι. Το 1990, έρευνα σε 2.000 ενήλικες Καναδούς έδειξε ότι το 45% θεωρούν την αστρολογία τουλάχιστον εν μέρει επιστημονικό κλάδο. Το 1991, έρευνα σε 1.500 πρωτοετείς φοιτητές του Πανεπιστημίου York (Μόντρεαλ) έδειξε ότι πάνω από 92% γνώριζαν το ζώδιό τους· πάνω από 20% λαμβάνουν αποφάσεις βασιζόμενοι τουλάχιστον περιστασιακά σε αστρολογικές προβλέψεις· πάνω από 45% των φοιτητών ανθρωπιστικών σπουδών και 37% των φοιτητών θετικών επιστημών συμφωνούν με τουλάχιστον μερικές αρχές της αστρολογίας, δηλαδή πιστεύουν σε αυτήν. Ταυτόχρονα, πάνω από οι μισοί ανθρωπιστές και λίγο λιγότεροι από τους φυσικούς θεωρούν την αστρολογία επιστήμη . Είναι ενδιαφέρον ότι η κατάσταση αυτή παραμένει πρακτικά αμετάβλητη για πολλές δεκαετίες.

Ποιες κοινωνικές ομάδες καλύπτονται περισσότερο από τη «σκιώδη αστρολογία»; Τα αποτελέσματα των ερευνών δείχνουν ότι οι γυναίκες είναι σημαντικά πιο επιρρεπείς στην αστρολογία. Αυτό το συμπέρασμα διατηρείται ακόμη και σε ειδικά επιλεγμένες ομάδες, όπου το επίπεδο φυσικο-μαθηματικής εκπαίδευσης ανδρών και γυναικών ήταν ίσο. Γενικά, η σχέση αυτού του επιπέδου με την ανοσία στη ψευδοεπιστήμη αποδείχθηκε όχι και τόσο προφανής.

Αν και κάποιοι παιδαγωγοί υποστηρίζουν ότι η βαθιά επιστημονική εκπαίδευση είναι αρκετή για να σταματήσει την αυξανόμενη δημοτικότητα της ψευδοεπιστήμης, τα προφανή γεγονότα δείχνουν ότι αυτό δεν ισχύει. Η τυπική διδασκαλία των φυσικών επιστημών, χωρίς έμφαση στη διαφορά της μεθόδου τους για τη μελέτη της φύσης από θρησκευτικές, αποκρυφιστικές και μυστικιστικές μεθόδους γνώσης, δεν δημιουργεί αξιόπιστη ανοσία στο παράλογο. Ο αναγνώστης μπορεί να ρωτήσει: ποιος χρειάζεται αυτή την ανοσία; Η απάντηση: στα χέρια ανθρώπων με φυσικο-μαθηματική εκπαίδευση, η κοινωνία παραδίδει τεχνολογία ολοένα πιο καταστροφικής ισχύος, που λειτουργεί σύμφωνα με αυστηρά λογικούς νόμους. Γι’ αυτό, ακόμη και από καθαρά πρακτική σκοπιά, είναι επιθυμητό η σκέψη αυτών των ανθρώπων να μην επηρεάζεται από τη μυστικιστική σκέψη. Υπάρχουν, φυσικά, και άλλα επιχειρήματα. Αλλά ας επιστρέψουμε στην αστρολογία.

Επιστήμη και αστρολογία στο παρελθόν

Η αρχαία αστρολογία των προγνώσεων, που αναπτύχθηκε από λαϊκά σημάδια, ήταν αναπόφευκτο στάδιο στην εξέλιξη της φυσικής γνώσης. Ανέδειξε και χρησιμοποίησε για προβλέψεις τη σχέση της ετήσιας περιφοράς της Γης γύρω από τον Ήλιο με τις περιόδους ξηρασίας και βροχής, την αφθονία ή έλλειψη τροφής, γενικά – με τον καιρό. Τότε δεν ξεχώριζε ακόμη από το «ενσωματωμένο πακέτο» γνώσεων για τη φύση. Η αστρολογία απέκτησε το πρόσωπο, την ατομικότητα και το σύγχρονο νόημά της μόνο όταν ασχολήθηκε με την πρόβλεψη χαρακτήρων και μοίρας ανθρώπων. Από εκείνη τη στιγμή προέκυψε και δεν εξαφανίζεται το όριο μεταξύ αυτής και της επιστήμης. Ο αρχαίος Έλληνας μαθηματικός και αστρονόμος Ευδόξιος γύρω στο 370 π.Χ. έγραφε ότι «δεν πρέπει να εμπιστεύεται κανείς στο ελάχιστο τους Χαλδαίους και τις προβλέψεις τους για τη ζωή του ανθρώπου που βασίζονται στην ημέρα γέννησής του».

Τότε η ουσία της αστρολογίας δεν ήταν τόσο προφανής· σε κάθε περίπτωση, προωθούσε τις αστρονομικές παρατηρήσεις και την αναζήτηση κανονικοτήτων στην κίνηση των πλανητών. Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος – ένας από τους μεγαλύτερους αστρονόμους και μαθηματικούς της αρχαιότητας – ήταν επίσης συγγραφέας του «Τετράβιβλου», που μέχρι σήμερα χρησιμοποιείται ως βασικό εγχειρίδιο των δυτικού τύπου αστρολόγων. Η αστρολογία, που διαδόθηκε ευρέως στην Ευρώπη κατά το ύστερο Μεσαίωνα και την Αναγέννηση, επίσης υπηρέτησε ως κινητήριος δύναμη ορισμένων αστρονομικών ανακαλύψεων της εποχής. Ακόμη και τότε, όμως, η στάση των επιστημόνων απέναντί της ήταν διφορούμενη.

Για παράδειγμα, ο αρχαιόφιλος Έλληνας φιλόλογος Γεώργιος Τραπεζούντιος (1395-1483) έγραψε πραγματεία «Περί Απατών» και δοκίμιο «Γιατί τα αστρολογικά δεδομένα είναι κατά πλειονότητα ψευδή». Ένας συνεπής αντίπαλος της αστρολογίας, που δημιούργησε, όπως λένε, πολλά προβλήματα στους ιερείς της, ήταν ο πρίγκιπας Ιωάννης Πίκο ντε Μιράντολα (1463-1494), συγγραφέας των έργων «Μελέτη περί Αστρολογίας» και «Διευκρινίσεις και Αντιρρήσεις στα έργα του Πτολεμαίου». Την ίδια στιγμή, ένας από τους λαμπρότερους επιστήμονες του 15ου αιώνα, ο Ιωάννης Μύλλερ (1436-1476), γνωστός στην αστρονομική βιβλιογραφία ως Ρεγιομόνταν, επιχείρησε αναθεώρηση της αστρολογίας: εισήγαγε νέο διαχωρισμό των ουράνιων «οίκων» και μέθοδο υπολογισμού της αστρολογικής επίδρασης των ουρανίων σωμάτων, αντικαθιστώντας πλήρως την τεχνική του Πτολεμαίου.

Συχνά αναφέρεται ότι ακόμη και οι Κέπλερ και Γαλιλαίος ήταν εν μέρει αστρολόγοι. Όσον αφορά τον Ιωάννη Κέπλερ (1571-1630), δεν υπάρχει αμφιβολία ότι συνέτασσε ωροσκόπια για επιφανείς προσωπικότητες. Ωστόσο, πρέπει να ληφθούν υπόψη οι συνθήκες της ζωής του και η ίδια του η εκτίμηση για τη δραστηριότητά του: «Φυσικά, αυτή η αστρολογία είναι η ανόητη κόρη· αλλά, Θεέ μου, τι θα γινόταν η μητέρα της, η σοφότατη αστρονομία, αν δεν είχε αυτήν την ανόητη κόρη; Ο κόσμος είναι ακόμη πιο ανόητος και τόσο ανόητος, που προς όφελος της παλιάς σοφής μητέρας, η ανόητη κόρη πρέπει να μιλά και να ψεύδεται. Και ο μισθός των μαθηματικών είναι τόσο μικρός, που η μητέρα θα πεινούσε, αν η κόρη δεν κέρδιζε τίποτα».

Κερδίζοντας τα λιγοστά προς το ζην ως αστρολόγος, ο Κέπλερ μερικές φορές εξέφραζε περιφρονητικά αυτή τη δραστηριότητα: «Η αστρολογία είναι ένα πράγμα στο οποίο δεν αξίζει να αφιερώσει κανείς χρόνο, αλλά οι άνθρωποι στην αμάθειά τους νομίζουν ότι πρέπει να ασχοληθεί μαθηματικός». Η πανηγυρική ανάγνωση των άστρων δεν του άρεσε. «Οι αστρολόγοι, – έγραφε ο Κέπλερ, – επινόησαν τη διαίρεση σε 12 οίκους για να απαντούν διαφορετικά σε κάθε ερώτηση που αναζητά ο άνθρωπος. Αλλά θεωρώ ότι αυτός ο τρόπος δράσης είναι αδύνατος, δεισιδαιμονικός, μαντικός και αρχή της αραβικής μαγείας, διότι έτσι για κάθε ερώτηση που έρχεται στο μυαλό του ανθρώπου προκύπτει θετική ή αρνητική απάντηση».

Κι όμως, στην αναζήτησή του για την παγκόσμια αρμονία και τις κινητήριες δυνάμεις της φύσης, ο Κέπλερ θεωρούσε λάθος την παραμέληση των παρατηρήσεων και συγκρίσεων που είχε συσσωρεύσει η αρχαία επιστήμη. Σε ένα από τα έργα του προέτρεπε τους ερευνητές «ώστε, απορρίπτοντας ελαφρά τη δεισιδαιμονία των αστέρων, να μην πετάξουν μαζί με το νερό από τη μπανιέρα και το παιδί».

Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Κέπλερ είχε λόγους να λέει αυτά, διότι στον αγώνα κατά της αστρολογίας υπήρχαν υπερβολές. Έτσι, ο Γαλιλαίος (1564-1642) δεν αποδέχτηκε την υπόθεση του Κέπλερ για την επίδραση της Σελήνης στις παλίρροιες, και σε αυτό σημαντικό ρόλο έπαιξε η αρνητική του στάση απέναντι στην αστρολογία, με την οποία ασχολούνταν ο Κέπλερ. (Ο ίδιος ο Γαλιλαίος για να κερδίσει προς το ζην οργάνωσε εργαστήριο κατασκευής τηλεσκοπίων). Μπορεί μόνο να λυπάται κανείς που η επιφανειακή γνώση της ιστορίας της επιστήμης οδηγεί ορισμένους συγγραφείς να κατατάσσουν τον Γαλιλαίο στους αστρολόγους.

Με όλο τον σεβασμό προς την επιστημονική αυθεντία του ενός και την αμοιβαία συμπάθεια, όπως φαίνεται από την αλληλογραφία τους, ο Γαλιλαίος και ο Κέπλερ είχαν εντελώς αντίθετη κοσμοθεωρία: ο λογικός νους του Γαλιλαίου δεν αποδεχόταν τις μυστικιστικές θεωρίες του Κέπλερ. Ο βαθύς γνώστης εκείνης της εποχής, καθηγητής Ν. Ι. Ιντέλσον, γράφει ότι «για τον Γαλιλαίο δεν υπάρχει αστρολογία τόσο κατανοητή όσο για τον Κέπλερ». Στους «Διαλόγους για τα δύο συστήματα του κόσμου», εκθέτοντας μέσω του Σαλβιάτι τη θεωρία του για τις παλίρροιες, ο Γαλιλαίος λέει: «Ανάμεσα σε όλους τους ανθρώπους που σκέφτηκαν για αυτό το θαυμάσιο φαινόμενο, περισσότερο από όλους εκπλήσσομαι από τον Κέπλερ· παρότι άνθρωπος ελεύθερου και οξυδερκούς νου και κατέχοντας τη θεωρία των κινήσεων που αποδίδονται στη Γη, αργότερα άρχισε να δίνει προσοχή και να συμφωνεί με την άποψη για την ‘επίδραση’ της Σελήνης στο νερό, για κρυφές ιδιότητες και παρόμοιες παιδικές εφευρέσεις».

Ο ίδιος ο Γαλιλαίος ανέπτυξε μια άλλη, «καθαρά μηχανική» θεωρία των παλιρροιών, βασισμένη στο άθροισμα της ημερήσιας και ετήσιας κίνησης της Γης, που υποτίθεται προκαλεί περιοδικές επιταχύνσεις και επιβραδύνσεις του νερού στην επιφάνειά της. Κατά τον Γαλιλαίο, αυτές προκαλούν την κύρια, ημι-ημερήσια παλίρροια, τα μέγιστα της οποίας εμφανίζονται κάθε 12 ώρες. «Να αναγνωρίσω ότι εδώ δρουν η Σελήνη και ο Ήλιος και ότι προκαλούν τέτοια φαινόμενα, όλα αυτά είναι εντελώς αντίθετα στη λογική μου», με τέτοιο παράπονο απέρριπτε κάθε πιθανότητα κοσμικής επιρροής στη Γη («πετώντας μαζί με το νερό και το παιδί»).

Σε μια επιστολή της 21ης Μαΐου 1611, ο Γαλιλαίος ειρωνεύεται λεπτά τους αστρολόγους, συζητώντας, για παράδειγμα, εάν οι δορυφόροι του Δία επηρέαζαν τη ζωή των ανθρώπων, την ύπαρξη των οποίων κανείς δεν γνώριζε πριν τους ανακαλύψει ο ίδιος. Όπως βλέπουμε, παρόλο που οι παρατηρήσεις του Γαλιλαίου για τις ουράνιες «επιρροές» δεν αποδίδουν πάντα τιμή στην επιστημονική του διορατικότητα (όπως στην περίπτωση των παλιρροιών), δείχνουν σαφώς την πλήρη απόρριψη της αστρολογίας.

Ο Γαλιλαίος κήρυξε πόλεμο στις μεσαιωνικές διδασκαλίες· δεν μπορούσε να επιτρέψει να βασιστεί η γνώση του σε κάτι μυστηριώδες. Έτσι γεννήθηκε η σύγχρονη επιστήμη.

Η αστρολογία όμως διατηρούσε ακόμη τη δημοτικότητά της μεταξύ των διανοούμενων και του κοινού μέχρι το τέλος του 17ου αιώνα, δηλαδή μέχρι την έναρξη της εποχής του Διαφωτισμού. Υπάρχουν στατιστικά στοιχεία για τον αριθμό των αστρολογικών έργων που δημοσιεύθηκαν ανά αιώνα: 15ος αιώνας – 51 έργο, 16ος αιώνας – 306, 17ος αιώνας – 399, 18ος αιώνας – 108 και 19ος αιώνας (μέχρι το 1880) – 47 έργα. Όπως φαίνεται, η ραγδαία ανάπτυξη της επιστήμης στους 17ο-18ο αιώνες περιόρισε την αστρολογία από το ενδιαφέρον του μορφωμένου κοινού.

Στον 20ό αιώνα, στην εποχή της καθολικής γραμματοσύνης, όταν όλοι μπορούν να διαβάζουν αλλά λίγοι να σκέφτονται κριτικά, η αστρολογική βιβλιογραφία έγινε ξανά ζητούμενη. Είναι ενδιαφέρον αν κάποιος θα μπορέσει να υπολογίσει τον αριθμό των αστρολογικών έργων που εκδόθηκαν τον 20ό αιώνα.

Στον 20ό αιώνα η αστρολογία έγινε και πάλι δημοφιλής. Ανέκτησε τη θέση της στην Ευρώπη, ιδιαίτερα στη ναζιστική Γερμανία. Σήμερα, στη δυτική κοινωνία και σε εμάς, η αστρολογία βιώνει για πρώτη φορά από τον 17ο αιώνα μέγιστη δημοτικότητα. Σε αντίθεση με προηγούμενες εποχές, η σύγχρονη αστρολογία δεν έχει καμία σχέση με τις αστρονομικές έρευνες.

Τι είναι η αστρολογία σήμερα

Ως κοινωνικό φαινόμενο, η σύγχρονη αστρολογία δεν είναι λιγότερο σύνθετη από, ας πούμε, τον αθλητισμό. Ακούγοντας από έναν άγνωστο ότι ενδιαφέρεται για τον αθλητισμό, δεν μπορείτε αμέσως να καταλάβετε τι ακριβώς κάνει: τρέχει ή πηδάει, προπονεί αθλητές, ηγείται ομάδας, οργανώνει αγώνες ή γράφει για τον αθλητισμό.

Η έννοια της «αστρολογίας» σήμερα έχει γίνει εξίσου πολυδιάστατη και αόριστη όσο ο «αθλητισμός». Υπάρχουν αστρολόγοι με καθαρά εμπορικά συμφέροντα, κυρίως ασχολούμενοι με τη διανομή των ΜΜΕ και των εκδοτών. Η γνώση τους περιορίζεται σε ένα τυπικό σύνολο ασαφών φράσεων και στην ικανότητα χρήσης απλών (και όχι αυτοδημιούργητων) υπολογιστικών προγραμμάτων για τη δημιουργία ωροσκοπίων.

Υπάρχουν αστρολόγοι ακαδημαϊκού τύπου, περισσότερο απασχολημένοι με την αυτοεπιβεβαίωση παρά με το κέρδος. Οι εμπορικές τους δραστηριότητες περιορίζονται στη διδασκαλία σε μαθήματα και ακαδημίες αστρολογίας, καθώς και στη συμβουλευτική μικρών εταιρειών. Το κύριο ενδιαφέρον τους συνδέεται με την αυτομόρφωση, την κατάκτηση κύρους μεταξύ των συναδέλφων, την προετοιμασία διδακτικών υλικών και τις ομιλίες σε συνέδρια. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: το 1996 το Ενοποιημένο Ρωσικό Αστρολογικό Συνέδριο διεξήχθη υπό το σύνθημα «Επαγγελματισμός στην Αστρολογία». Σχεδόν χωρίς εξαίρεση, πρόκειται για ανθρώπους με πανεπιστημιακή εκπαίδευση· μεταξύ τους συχνά συναντά κανείς υποψηφίους διδάκτορες ή ακόμη και διδάκτορες. Όμως είναι απόλυτα αφοσιωμένοι στην αστρολογική ιδέα και έχουν διακόψει οριστικά με το φυσικο-επιστημονικό τους παρελθόν.

Τέλος, η λέξη «αστρολογία» προφέρεται με κάποια αμηχανία ακόμη και από «κανονικούς» επιστήμονες – αστρονόμους, φυσικούς, βιολόγους. Είναι λίγοι, αλλά υπάρχουν. Αυτοί οι ερευνητές παραδέχονται ότι ενδιαφέρονται για την αστρολογία ως αφετηρία και πιθανή «βάση δεδομένων» για τη μελέτη της κοσμικής επίδρασης στη Γη και στη βιόσφαιρά της. Φυσικά, αφήνουμε στην άκρη ιστορικούς της επιστήμης, κοινωνιολόγους και ψυχολόγους: για αυτούς η αστρολογία αποτελεί αντικείμενο μελέτης.

Ποια αστρολογία εννοούμε όταν μιλάμε για την ανάγκη καταπολέμησής της; Πολύ απλά, εκείνη που, χωρίς να είναι επιστήμη, ντύνεται με τα ρούχα της. Η σύγχρονη επιστήμη βασίζεται σε σταθερά τεκμηριωμένα γεγονότα· σε αυτά έγκειται η δύναμή της, αλλά και ο περιορισμός της. Εφόσον δεν υπάρχουν αξιόπιστα πειραματικά ή παρατηρησιακά δεδομένα, ο επιστήμονας δεν μπορεί να ασχοληθεί με φαντασίες· για αυτό υπάρχουν άλλοι ειδικοί (που στη σημερινή εποχή, για κάποιο λόγο, ομαδοποιούνται με τον όρο «δημιουργική διανόηση», λες και ο επιστήμονας ή ο μηχανικός δεν αξίζουν αυτόν τον τίτλο).

Βέβαια, το να «βασίζεται σε σταθερά τεκμηριωμένα γεγονότα» δεν σημαίνει να πιστεύει κανείς τυφλά σε αλήθειες που κάποιος βρήκε κάποτε. Απεναντίας: οι μηχανικές εφαρμογές βασισμένες σε νόμους της φυσικής ελέγχονται καθημερινά, σε ποικίλους συνδυασμούς και υπό νέες, απροσδόκητες συνθήκες. Μόλις εμφανιστεί η παραμικρή ένδειξη απόκλισης από την υπάρχουσα θεωρία, αυτή αναθεωρείται, γενικεύεται ή και απορρίπτεται εντελώς. Οι πειραματιστές συναγωνίζονται για το ποιος θα παρατηρήσει πρώτος την ένδειξη, και οι θεωρητικοί για το ποιος θα προτείνει το πιο ακριβές μοντέλο με βάση αυτήν. Ο περιορισμός της σύγχρονης επιστήμης δεν έγκειται στην έλλειψη δημιουργικότητας, αλλά στην απαίτηση για σταθερό πραγματικό υπόβαθρο. Ας δούμε τώρα τι είναι γνωστό σήμερα για την επίδραση του διαστήματος στη Γη.

Πώς μας επηρεάζουν τα αστέρια και οι πλανήτες

Τα τελευταία χρόνια η κοσμική επίδραση στη Γη και στη βιόσφαιρά της έχει γίνει «κοινότοπο»: γράφονται άρθρα, γυρίζονται ταινίες, προκαλεί φόβο. Ο ανθρώπινος φόβος εκμεταλλεύεται πολλούς, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που σχετίζονται με τη μελέτη του διαστήματος. Ορισμένες επιστημονικές ομάδες, όταν χάνουν χρηματοδότηση από τον στρατό, προσπαθούν με διάφορους τρόπους να τραβήξουν την προσοχή και να εξασφαλίσουν τη δουλειά τους. Δεν μιλάμε για πώληση αστεριών στο κοινό· αυτό κάνουν οι σαφώς απατεώνες. Αναφέρομαι σε αληθινούς επιστήμονες, παθιασμένους με το έργο τους, που μερικές φορές υπερβάλλουν στη δημόσια επικοινωνία για να τραβήξουν την προσοχή στο σημαντικό τους έργο.

Ως αποτέλεσμα, εμφανίζεται υπερβολική προσοχή σε κινδύνους από αστεροειδείς (ποιος δεν έχει δει στην τηλεόραση τον φτωχό δεινόσαυρο να τρέχει από βροχή μετεωριτών!), κλειστά από τον ήλιο πρόσωπα παιδιών στην Αυστραλία λόγω του όζοντος, καθημερινές προβλέψεις γεωμαγνητικών καταιγίδων (στις οποίες εύκολα αποδίδονται διακοπές επικοινωνίας), μακροχρόνιες προβλέψεις ηλιακής δραστηριότητας με δραματική φωνή. Όλα αυτά κάνουν τη ζωή μας να μοιάζει με ταξίδι σε μικρό καράβι μέσα σε θύελλα: η «ηχώ των ηλιακών καταιγίδων» μπορεί να το διαλύσει.

Φυσικά, η Γη δεν ζει σε κενό· δέχεται μετεωρίτες και κοσμικά σωματίδια, φωτίζεται από τον Ήλιο, τους πλανήτες και τα αστέρια. Η επίδρασή τους στη βιόσφαιρα μελετάται. Αν παραβλέψουμε τη σαφή σύνδεση της ζωής με το ηλιακό φως, οι υπόλοιπες «επιρροές» είναι ασθενείς, απρόβλεπτες ή και αδιάγνωστες.

Οι πιο ικανοί αστρολόγοι έχουν ήδη καταλάβει ότι καλύτερα να μην μιλούν για άμεση επίδραση των αστέρων και πλανητών στη Γη· είναι αμελητέα. Τώρα προτιμούν όρους όπως «κοσμικοί ρυθμοί» ή «αστρικά ρολόγια» για να δηλώσουν έμμεσες ή μη φυσικές συνδέσεις μεταξύ βιόσφαιρας και ουρανού.

Ωστόσο, ας επιστρέψουμε στην φυσική επίδραση πλανητών και αστέρων στη Γη. Από όλες τις φυσικές αλληλεπιδράσεις, σοβαρά μπορούμε να μιλήσουμε μόνο για τη βαρύτητα· τα υπόλοιπα πεδία, ροές σωματιδίων και ακτινοβολίες από αστέρια και πλανήτες κοντά στη Γη είναι τόσο ασθενή που η καταγραφή τους απαιτεί σημαντική προσπάθεια ακόμη και με σύγχρονα όργανα.

Για να νιώσουμε τη βαρυτική επίδραση της Σελήνης στη Γη, πρέπει να μετρήσουμε τη διαφορά έλξης σε διάφορα σημεία της Γης. Είναι μικρή: το πλησιέστερο σημείο στη Σελήνη έλκεται κατά 6% περισσότερο από το πιο απομακρυσμένο. Αυτή η διαφορά διαστέλλει τη Γη κατά μήκος της γραμμής Γη-Σελήνη. Επειδή η Γη περιστρέφεται γύρω από αυτή τη γραμμή περίπου κάθε 25 ώρες, κινείται πάνω στην επιφάνειά της διπλό κύμα παλίρροιας – δύο «κορυφές» και δύο «κοιλάδες». Στη στερεά γη και στους ωκεανούς το ύψος αυτών των «κορυφών» είναι μικρό, περίπου μισό μέτρο, και γι’ αυτό δεν παρατηρούμε τις παλίρροιες. Μόνο σε στενή παράκτια ζώνη γίνονται ορατές, λόγω της κινητικότητας του νερού, που μπορεί να φτάσει ύψος έως 16 μέτρα.

Με ανάλογο τρόπο επηρεάζει η Γη και ο Ήλιος, μεγαλύτερος αλλά πιο μακρινός από τη Σελήνη. Τα ηλιακά κύματα παλίρροιας έχουν ύψος διπλάσιο μικρότερο από τα σεληνιακά. Σε νέα και πανσέληνο, όταν Γη, Σελήνη και Ήλιος βρίσκονται στην ίδια γραμμή, οι παλίρροιες συνδυάζονται. Στην πρώτη και τελευταία τέταρτη φάση της Σελήνης οι παλίρροιες αλληλοεξουδετερώνονται. Οι σεληνοηλιακές παλίρροιες είναι αξιοσημείωτο και σημαντικό φαινόμενο για τη ζωή της Γης. Υπό την επίδρασή τους, η Γη επιβραδύνει σταδιακά την περιστροφή της· η διάρκεια της ημέρας αυξάνεται. Η δύναμη παλίρροιας της Γης επηρεάζει ακόμα περισσότερο τη Σελήνη: έχει ήδη επιβραδύνει τόσο την ημερήσια περιστροφή της ώστε δείχνει πάντα προς εμάς την ίδια πλευρά.

Οι τεράστιες παλιρροϊκές επιδράσεις που επηρεάζουν την κίνηση των πλανητών δημιουργούν την ψευδαίσθηση ότι και τα μικρά ζωντανά όντα θα πρέπει οπωσδήποτε να καθοδηγούνται από αυτές. Ως αποτέλεσμα, ακούμε από τους δημιουργούς της «επιστημονικής αστρολογίας» παιδαριώδεις ισχυρισμούς: «Η Σελήνη προκαλεί παλιρροϊκά φαινόμενα σε όλα τα υγρά συστήματα της Γης – στον ωκεανό, στον ημι-υγρό πυρήνα της Γης, σε κάθε κύτταρο του οργανισμού, σε όλα τα ενδοκυτταρικά υγρά». Βασισμένοι σε τέτοιους ισχυρισμούς προσπαθούν να εξηγήσουν το φαινόμενο του υπνοβατισμού, δημοφιλές στην αστρολογία, και προτείνουν μια «βιολογική θεωρία των παλιρροιών». Το επίπεδο των επιχειρημάτων είναι: «Η Σελήνη προκαλεί παλίρροιες στη θάλασσα και ο άνθρωπος αποτελείται σχεδόν εξ ολοκλήρου από νερό, άρα πρέπει να επηρεάζεται παρόμοια». Φυσικά, το νερό δεν παίζει κανέναν ρόλο εδώ: όπως ήδη γνωρίζουμε, η επιφάνεια της Γης παραμορφώνεται από την παλίρροια όπως και η θάλασσα· η διαφορά είναι ότι η ξηρά δεν μπορεί να ρεύσει, οπότε το παλιρροϊκό κύμα χτυπά στις ακτές. Από φυσικής άποψης, η «βιολογική θεωρία των παλιρροιών» φαίνεται απλώς γελοία: κάθε άνθρωπος δίπλα σας, για παράδειγμα ο διπλανός στο θρανίο, ασκεί βαρυτική παλιρροϊκή επίδραση περίπου ένα εκατομμύριο φορές ισχυρότερη από τη Σελήνη.

Ακόμα λιγότερο σοβαροί είναι οι ισχυρισμοί για άμεση παλιρροϊκή επίδραση των πλανητών στη Γη· για αυτό αρκεί να κοιτάξει κανείς τους πίνακες: η συνολική δράση όλων των πλανητών δεν μπορεί να προκαλέσει παλίρροια μεγαλύτερη από 0,045 χιλιοστά. Η επίδρασή τους σε ένα ζωντανό ον θα παραμορφώσει τη μορφή του κατά το πολύ ένα άτομο.

Ας εξετάσουμε τώρα ένα πιο σύνθετο θέμα – την έμμεση επίδραση των πλανητών στη βιόσφαιρα της Γης, με ενισχυτή τον Ήλιο. Τη δεκαετία του 1920, ο πρωτοπόρος της ηλιοβιολογίας στη χώρα μας Α. Λ. Τσιζέφσκι έγραφε: «Γνωρίζουμε ότι η περιοδική δραστηριότητα του Ήλιου δεν είναι εντελώς αυτοτελής. Υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις ότι εξαρτάται από τη θέση των πλανητών του ηλιακού συστήματος στο διάστημα, από τη διάταξή τους μεταξύ τους και σε σχέση με τον Ήλιο… Έτσι, και τα φαινόμενα στη Γη που εξαρτώνται από την περιοδική δραστηριότητα του Ήλιου βρίσκονται, ας πούμε, υπό τον έλεγχο των πλανητών… Οι έρευνες για την επίδραση των πλανητών στη δραστηριότητα του Ήλιου έδωσαν θετικά αποτελέσματα: σε περιόδους ηλιακής δραστηριότητας παρατηρούνται περίοδοι κίνησης των πλανητών».

Μετά από πολλά χρόνια κατανοούμε ότι ο Τσιζέφσκι υπερεκτίμησε την υπόθεση: οι επανειλημμένες προσπάθειες σύνδεσης της ηλιακής δραστηριότητας με τη θέση των πλανητών δεν έφεραν τα αναμενόμενα αποτελέσματα.

Ποια είναι λοιπόν η πραγματική επίδραση των πλανητών στον Ήλιο; Ακόμα και αν όλοι οι πλανήτες ευθυγραμμιστούν και οι παλιρροϊκές τους επιδράσεις αθροιστούν, το ύψος της παλιρροϊκής «κορυφής» στην επιφάνεια του Ήλιου δεν υπερβαίνει τα 3 χιλιοστά. Παρά αυτή την ασήμαντη τιμή, οι δημοσιογράφοι συχνά τρομοκρατούν το κοινό με «παρελάσεις πλανητών».

Το 1974 στις ΗΠΑ κυκλοφόρησε το βιβλίο των J. R. Gribbin και S. H. Plagemann «Η Επίδραση του Δία». Ισχυρίζονταν ότι το 1982 όλοι οι πλανήτες θα βρίσκονταν από τη μία πλευρά του Ήλιου και αυτή η «παρέλαση πλανητών» θα προκαλούσε καταστροφές στον Ήλιο επιβλαβείς για τη Γη. Στις 10 Μαρτίου 1982, τη στιγμή της μεγαλύτερης συγκέντρωσης των πλανητών, φυσικά δεν συνέβη τίποτα – ούτε στη Γη ούτε στον Ήλιο. Νέες προβλέψεις καταστροφής δόθηκαν για τις 11 Αυγούστου 1999, όταν η «παρέλαση» συνέπεσε με ηλιακή έκλειψη, και ξανά για τον Μάιο του 2000: «Όταν ο Ερμής, η Αφροδίτη, ο Άρης, ο Δίας, ο Κρόνος, ο Ήλιος και η Σελήνη ευθυγραμμιστούν, η Γη θα τρέμει», ανέφερε η εφημερίδα «Ιζβέστια» στις 29 Μαΐου 1998. Τέτοιες προβλέψεις, που εκμεταλλεύονται βασικά ανθρώπινα ένστικτα όπως ο φόβος, θα ακούγονται επανειλημμένα.

Για τους λάτρεις της φυσικής, η ίδια η έννοια της «παρέλασης πλανητών» είναι αφελής. Η παλιρροϊκή παραμόρφωση τεντώνει ένα σώμα κατά μήκος ενός άξονα και συμπιέζει κατά τα κάθετα σε αυτόν. Έτσι και η ευθυγράμμιση των πλανητών σε μια γραμμή σε αντίθετες πλευρές του Ήλιου έχει το ίδιο αποτέλεσμα (θυμηθείτε τις σεληνοηλιακές παλίρροιες). Σχεδόν το 70% της παλιρροϊκής επίδρασης στον Ήλιο προέρχεται από τον Δία και την Αφροδίτη. Το μέγιστο ύψος της παλίρροιας εμφανίζεται όταν βρίσκονται στην ίδια γραμμή με τον Ήλιο, επαναλαμβανόμενο περίπου κάθε τέσσερις μήνες, χωρίς όμως να παρατηρείται αλλαγή της ηλιακής δραστηριότητας με αυτή την περιοδικότητα.

Είναι δύσκολο να αναμένεται σημαντική επίδραση από την παλιρροϊκή δράση στον Ήλιο: η ενέργεια των παραμορφώσεων που διαχέεται κάθε δευτερόλεπτο στο εσωτερικό του είναι χίλιες φορές μικρότερη από τη θερμοπυρηνική ισχύ του. Ακόμη και αυτό όμως δεν σημαίνει ότι κάθε «παρέλαση πλανητών» αυξάνει τη φωτεινότητα του Ήλιου κατά 0,1%, αφού η θερμική αδράνεια του ηλιακού σώματος εκτείνεται σε εκατομμύρια χρόνια και εξομαλύνει τέτοιες διακυμάνσεις.

Τέλος, όσον αφορά τα ουράνια σώματα εκτός του ηλιακού μας συστήματος, η επίδρασή τους στη βιόσφαιρά μας είναι τόσο αμελητέα που καμία συνήθης κλίμακα δεν μπορεί να τη μετρήσει.

Πώς να αποκαλύψει κανείς την αστρολογία;

Για τον άνθρωπο που δέχεται λογικά επιχειρήματα, η αποκάλυψη της αστρολογίας δεν είναι δύσκολη: αρκεί να μελετήσει τα στατιστικά για την ακρίβεια των προβλέψεών της. Ιδού τα αποτελέσματα ορισμένων μελετών.

Ο ψυχολόγος του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, B. Σίλβερμαν, μελέτησε την επίδραση του ζωδιακού σημείου που αντιστοιχεί στη γέννηση κάθε συζύγου στην πιθανότητα γάμου ή διαζυγίου. Χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα για 2.978 γάμους και 478 διαζύγια που καταγράφηκαν στο Μίσιγκαν τα έτη 1967-1968. Ο επιστήμονας συνέκρινε τα πραγματικά δεδομένα με τις προβλέψεις δύο ανεξάρτητων αστρολόγων σχετικά με την ευνοϊκή ή μη συνύπαρξη ζωδιακών σημείων για τις συζυγικές σχέσεις. Αποδείχθηκε ότι δεν υπάρχει καμία συμφωνία μεταξύ προβλέψεων και πραγματικότητας, και έτσι ο Σίλβερμαν κατέληξε: «Η θέση του Ήλιου στον ζωδιακό κατά τη στιγμή της γέννησης δεν επηρεάζει τη διαμόρφωση της προσωπικότητας».

Οι αστρολόγοι ισχυρίζονται ότι μέσω του ωροσκοπίου μπορεί κανείς να καθορίσει την επαγγελματική κλίση ενός ανθρώπου. Εάν συνέβαινε κάτι τέτοιο, θα υπήρχε σημαντικό οικονομικό όφελος. Πιθανόν γι’ αυτό οι οικονομολόγοι J. Bennett και J. Bart από το Πανεπιστήμιο George Washington προσπάθησαν να διαπιστώσουν αν η θέση των πλανητών σε σχέση με τα ζωδιακά σημεία επηρεάζει τις επαγγελματικές τάσεις των ανθρώπων, ιδίως τη συχνότητα κατάταξης των νέων στην στρατιωτική υπηρεσία. Ιδιαίτερα μελετήθηκαν τα σημεία που «κυβερνώνται» από τον Άρη. Η μελέτη αυτή δεν επιβεβαίωσε τις αστρολογικές προβλέψεις.

Ο Αμερικανός φυσικός J. McJervy εξέτασε την κατανομή ημερομηνιών γέννησης 17.000 επιστημόνων και 6.000 πολιτικών προσωπικοτήτων σε σχέση με τα ζωδιακά σημεία. Αποδείχθηκε επίσης ότι ήταν απολύτως τυχαία.

Ελέγχθηκε και η ποιότητα της συνολικής πρόβλεψης του χαρακτήρα από τους αστρολόγους. Ο ψυχολόγος από το Σικάγο J. McGru ζήτησε τη συνεργασία της Ομοσπονδίας Αστρολόγων της Ιντιάνα. Έξι έμπειροι αστρολόγοι δέχτηκαν να συμμετάσχουν στα πειράματά του. Οι 23 εθελοντές απάντησαν γραπτώς σε ένα ερωτηματολόγιο που περιείχε τόσο αστρολογικές όσο και παραδοσιακές ερωτήσεις για τον χαρακτήρα και την εργασία τους. Στη συνέχεια, η ώρα και ο τόπος γέννησης των εθελοντών δόθηκαν στους αστρολόγους και σε μια ομάδα ελέγχου που δεν γνώριζε αστρολογία. Οι προβλεπόμενες ιδιότητες συγκρίθηκαν με τις πραγματικές. Το αποτέλεσμα ήταν ότι οι προβλέψεις των αστρολόγων δεν ήταν καθόλου πιο ακριβείς από αυτές της ομάδας ελέγχου και καμία από τις δύο δεν συσχετιζόταν με τις πραγματικές ιδιότητες των εθελοντών. Το πιο ενδιαφέρον ήταν ότι οι περιγραφές των ίδιων εθελοντών από διαφορετικούς αστρολόγους διέφεραν εντυπωσιακά μεταξύ τους.

Πρέπει να σημειωθεί ότι η αξιολόγηση της προβλεπτικής δύναμης της αστρολογίας γίνεται από τρίτους, όχι από τους ίδιους τους αστρολόγους. Οι περισσότεροι επιστήμονες θεωρούν ότι η αστρολογία, ως πρότυπο όλων των ψευδών επιστημών, δεν ενδιαφέρεται για ακριβή θεμελίωση των αρχών της. Οι επιστήμονες δεν εξοργίζονται τόσο όσο απογοητεύονται: δεν μπορούν να κατανοήσουν πώς μια ψευδοεπιστήμη όπως η αστρολογία μπορεί να ανθίζει σε μια από τις πλέον τεχνολογικά προηγμένες κοινωνίες στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Οι επαγγελματίες επιστήμονες που προσπαθούν να βρουν κάποια λογική βάση στην αστρολογία θεωρούν ότι τα πιο ενδιαφέροντα αποτελέσματα προέρχονται από τον Παριζιάνο στατιστικολόγο M. Goklen. Ο Goklen μελέτησε αρχειακά δεδομένα που περιείχαν ημερομηνία, ώρα και τόπο γέννησης 41.000 Ευρωπαίων, μεταξύ των οποίων 16.000 γνωστοί επιστήμονες, καλλιτέχνες, συγγραφείς, αθλητές και 25.000 «απλοί» άνθρωποι. Σύγκρινε τη θέση των πλανητών και των αστερισμών κατά τη γέννηση με τον τύπο προσωπικότητας και το επάγγελμα. Αποδείχθηκε ότι τα ωροσκόπια είναι εντελώς ψευδή: δεν υπάρχει καμία σύνδεση μεταξύ χαρακτήρα ή επαγγέλματος και ζωδιακού ή θέσης πλανητών κατά τη γέννηση. Έτσι, ο Goklen κατέταξε την αστρολογία στις φαντασίες.

Ωστόσο, παρατήρησε μερικά ενδιαφέροντα μοτίβα, τα οποία, όπως πίστευε, αποτελούν θεμέλιο για μια νέα επιστήμη – την κοσμοβιολογία. Διαπίστωσε ότι για τους «απλούς» ανθρώπους η στιγμή γέννησης δεν εξαρτάται από τη θέση των πλανητών, ενώ για τους διάσημους εξαρτάται. Λαμβάνοντας υπόψη γνωστά δημογραφικά μοτίβα, ο Goklen διαπίστωσε ότι οι εξέχοντες στον τομέα τους γεννιούνται κυρίως όταν ορισμένοι πλανήτες βρίσκονται σε συγκεκριμένες θέσεις σε σχέση με τον ορίζοντα. Έδειξε ότι η θέση του Ήλιου, του Ερμή, του Ουρανού, του Ποσειδώνα και του Πλούτωνα δεν επηρεάζει το επάγγελμα, ενώ της Σελήνης, της Αφροδίτης, του Άρη, του Δία και του Κρόνου έχει επίδραση. Για παράδειγμα, στην ομάδα 2.088 γνωστών αθλητών, πολλοί γεννήθηκαν όταν ο Άρης ανέτελλε ή ήταν κοντά στην κορυφή του ουρανού. Το ίδιο ισχύει για γνωστούς στρατιωτικούς, αλλά μόνο όσον αφορά τον Κρόνο.

Τα συμπεράσματα του Goklen επαληθεύτηκαν πολλές φορές: κάποιοι ερευνητές τα επιβεβαίωσαν μερικώς, άλλοι τα απέρριψαν. Ο ίδιος αναζητά εξήγηση των μοτίβων που βρήκε σε επίπεδο γενετικής πληροφορίας, η οποία, κατά τη γνώμη του, μπορεί να καθοδηγείται από ρυθμούς κοινόχρηστους για βιολογικά αντικείμενα και το Σύμπαν. Η αναζήτηση είναι ευγενής, αλλά σοβαρά αποτελέσματα σε αυτόν τον δρόμο δεν έχουν προκύψει.

Πρέπει να «πολεμήσουμε» την αστρολογία;

Από τη σκοπιά των φυσικών επιστημών, η αστρολογία είναι μια κούφια υπόθεση, ένας σαπουνόφουσκα χωρίς λογικό περιεχόμενο. Εκεί όπου είναι δυνατόν, η επιστήμη δημιουργεί μεθόδους πρόβλεψης και δεν τις καλύπτει με μυστικισμό. Όπου αυτό δεν είναι δυνατόν, δηλώνει ευθέως την αδυναμία της, χωρίς να υπόσχεται ψεύτικες ελπίδες όπως κάνουν οι αστρολόγοι. Η επιστήμη δεν έχει κοινό δρόμο με την αστρολογία. Αν οι αστρολόγοι δεν προσποιούνταν αδίστακτα ότι κατέχουν υψηλή φήμη που έχει κερδηθεί από την επιστήμη, και ιδιαίτερα από την αστρονομία, δεν θα υπήρχαν άρθρα όπως αυτό και δεν θα τους δίναμε ιδιαίτερη σημασία ούτε θα τους ξεχωρίζαμε από άλλες εκφράσεις της μαζικής κουλτούρας.

Όταν όμως ένας παρουσιαστής τηλεόρασης ανακοινώνει ότι «σήμερα, σύμφωνα με το αστρολογικό ημερολόγιο, θα έχουμε τη συντομότερη μέρα και τη μακρύτερη νύχτα», και ένας γεροδεμένος αστρολόγος «ορίζει» για αύριο μια ηλιακή έκλειψη, νιώθεις την ανάγκη να φωνάξεις: «Άνθρωποι, τι σχέση έχει η αστρολογία με αυτό; Πρόκειται για αποτελέσματα κανονικών επιστημονικών υπολογισμών που έκαναν οι αστρονόμοι (δείξτε μου έναν αστρολόγο που μπορεί μόνος του να υπολογίσει έστω τη διάρκεια της μέρας, πόσο μάλλον τις συνθήκες μιας ηλιακής έκλειψης!). Πραγματικά πιστεύετε ότι αν ο αστρολόγος διάβασε στο Αστρονομικό Ημερολόγιο για την έκλειψη, θα μπορέσει εξίσου εύκολα να διαβάσει το βιβλίο της μοίρας σας; Κι όμως, αυτό το βιβλίο, σε αντίθεση με το Αστρονομικό Ημερολόγιο, δεν αγοράζεται σε μαγαζί».

Κάποιες φορές οι πιστοί της αστρολογίας αποκαλούν τους αντιπάλους της «δογματικούς και σχολαστικούς, ανίκανους να αντιληφθούν τη γέννηση μιας νέας επιστήμης». Αφήνω στον αναγνώστη να κρίνει μόνος του την ορθότητα αυτών των κατηγοριών.

Αυτό που συχνά αποκαλούμε «πόλεμο κατά της αστρολογίας» δεν σημαίνει επιδίωξη εξαλείψεώς της. Στην περίπτωση αυτή, η θέση του επιστήμονα είναι η επιθυμία να προστατεύσει την επιστήμη, τα «δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας» και το έντιμα κερδισμένο κύρος της από την επίθεση «ανεπιθύμητων επισκεπτών» που επιδιώκουν να εκμεταλλευτούν αυτό το κύρος προς ίδιον όφελος.

Όπως είναι γνωστό, οι επιστήμονες είναι σκεπτικιστές και οι πιστοί δογματικοί. Γι’ αυτό η επιστήμη και η πίστη είναι ασύμβατες. Μπορούν να συμπληρώνουν η μία την άλλη, αλλά δεν δικαιούνται να επιβάλλουν η μία στην άλλη τις αρχές της. Αυτή η σκέψη, προφανής πλέον και για εμάς, τους Ρώσους, φαίνεται να χωρίζει την επιστήμη και την πίστη σε διαφορετικές κατευθύνσεις, χωρίς σημεία επαφής. Αλλά δεν είναι έτσι.

Η κατάσταση είναι ότι η επιστήμη έχει διαφορετική θέση από την πίστη. Στο πεδίο της, η επιστήμη δεν έχει ουσιαστικούς ανταγωνιστές: έχει αποδείξει με πλήρη σαφήνεια την ικανότητά της να επιλύει προβλήματα. Οι προσπάθειες διακήρυξης «εναλλακτικών», «μη επίσημων» επιστημών – όπως η ουφολογία, η παραψυχολογία και οι όμοιες – σχεδόν δεν αγγίζουν τη Μεγάλη Επιστήμη.

Στον τομέα της πίστης η κατάσταση είναι εντελώς διαφορετική: εκεί υπάρχει έντονος ανταγωνισμός. Η αστρολογία ανήκει ακριβώς σε αυτό το πεδίο, κάτι που αναγνωρίζουν ακόμη και επιστήμονες με καλή πρόθεση: «Δεν χρειάζεται η αλήθεια όπως την κατανοεί η επιστήμη σε όλους τους ανθρώπους. Η αστρολογία από την αρχαιότητα περιέχει ρεύματα αποκρυφιστικού και μυστικιστικού χαρακτήρα. Αν κάποιος αισθάνεται άνετα σε ένα τέτοιο ιδεολογικό πλαίσιο και αυτό τον βοηθά να αντέξει τις δυσκολίες της ζωής, τότε αυτή η ιδεολογία έχει δικαίωμα ύπαρξης, εφόσον δεν περιέχει εμφανή αντικοινωνικά στοιχεία».

Χωρίς να είναι επιστήμη, η αστρολογία αναζητά τη θέση της και την αυθεντική της μορφή, και την βρίσκει μέσω μίμησης, προσποιούμενη επιστημονικό χαρακτήρα, περιβάλλοντας τον εαυτό της με υπολογιστές και όρους που μοιάζουν επιστημονικοί, χωρίς όμως να αναγνωρίζει πλήρως τη μέθοδο της επιστήμης.

Είναι δύσκολο να συμφωνήσει κανείς με τον A. L. Τσιζέφσκι ότι «η αστρολογία, αν απορρίψει όλα τα μυστικιστικά της σφάλματα, διδάσκει για τη σύνδεση όλων των πραγμάτων και φαινομένων». Η αστρολογία χωρίς μυστικισμό δεν είναι πια αστρολογία, αλλά κάτι άλλο – κοσμοβιολογία, ηλιοβιολογία, ρυθμολογία ή φιλοσοφία. Αν συνεχώς αλλάζει κανείς το περιεχόμενο ενός όρου, στο τέλος γίνεται εντελώς άδειος. Σήμερα, όπως πάντα, με τον όρο αστρολογία εννοούμε τη μέθοδο πρόβλεψης της μοίρας ενός ατόμου βάσει της σχετικής θέσης των άστρων και πλανητών κατά τη γέννησή του. Οποιοδήποτε άλλο περιεχόμενο απαιτεί άλλους όρους.

Η δυτική αστρολογία προέκυψε στην αρχαία Σουμέρ, όταν οι άνθρωποι, μη κατανοώντας τα αίτια των φαινομένων γύρω τους, άρχισαν να εντοπίζουν σχέσεις μεταξύ φαινομενικά τυχαίων γεγονότων. Αυτή η κινητήρια δύναμη, γενικώς, ακόμη και σήμερα οδηγεί στην ασχολία είτε με την επιστήμη είτε με τα υποκατάστατά της (όταν κάποιος δεν θέλει ή δεν μπορεί να «παίξει σύμφωνα με τους κανόνες» της επιστήμης).

Αντιμέτωποι με αυτό το πρόβλημα βρέθηκαν και οι εκπαιδευτικοί: οι επιστημονικές γνώσεις δεν δημιουργούν αξιόπιστη ανοσία απέναντι στη ψευδοεπιστήμη. Είναι σαφές ότι πρέπει να αφιερώνεται μέρος της διδακτικής ώρας στην κριτική ανάλυση των ψευδοεπιστημών. Μέσω απλών πειραμάτων, ο καθένας μπορεί εύκολα να διαπιστώσει ότι τα ωροσκόπια δεν προβλέπουν γεγονότα πέρα από τυχαίες συμπτώσεις. Οι διδάσκοντες πρέπει να προσπαθήσουν να κατανοήσουν τους λόγους που οι άνθρωποι ελκύονται από την αστρολογία, εάν θέλουν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά αυτή τη ψευδοεπιστήμη, που διεκδικεί τον τίτλο επιστήμης χωρίς να είναι.

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Συνολικός κατάλογος περιοδικών εκδόσεων στα αρχεία των κεντρικών βιβλιοθηκών του Μόσχας. Διαθέσιμο στο διαδίκτυο: http://library.ru/catalog/zao.
2. Λαλικόφ Δ. Ν. Εσωτερισμός // Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, 3η έκδοση, 1974.
3. De Robertis M. M., Delaney P. A. // Mercury, 1994, τ. 5, σελ. 23.
4. Βαν-ντερ-Βάρντεν Β. Αναδυόμενη επιστήμη. Η γέννηση της αστρονομίας. – Μ.: Наука, 1991. – σελ. 188.
5. Κιζεβέττερ Κ. Ιστορία της αστρολογίας // Isida, 1915, τ. 8-10.
6. Μέγιερ Μ. Β. Σύμπαν. – Σ.Π.: 1902. – σελ. 9.
7. Ιντελσον Ν. Ι. Ο Γαλιλαίος στην ιστορία της αστρονομίας // Στο συλλογικό έργο: Γαλιλαίος Γαλιλαίος. Επιμέλεια ακαδ. Α. Μ. Ντεμπόριν. – Μ.-Λ.: Εκδ. Ακαδημίας Επιστημών Σοβιετικής Ένωσης, 1943.
8. Αστρολογία // Εγκυκλοπαιδικό λεξικό. Εκδ. Brockhaus F. A. και Efron I. A. – Σ.Π., 1890.
9. Βλαντιμίρσκι Β. Μ., Τεμούργιαντς Ν. Α. Η επίδραση της ηλιακής δραστηριότητας στη βιοσφαίρα-νοοσφαίρα. – Μ.: Εκδ. ΜΝΕΠΥ, 2000.
10. Σουρντίν Β. Γ. Παλιρροϊκά φαινόμενα στο Σύμπαν. – Μ.: Znanie, 1986.
11. Βελιτσκό Φ. Κ. Αστρολογία στο τέλος του 20ού αιώνα // Αστρολογία: υπέρ και κατά. – Μ.: Znanie, 1990.
12. Lieber A. The lunar effect: biological tides and human emotions. – Anchor Press, 1978.
13. Αντόνοφ Β., Αχμέντοφ Α. Μαντεία ή πρόβλεψη // Επιστήμη και θρησκεία, 1981, τ. 7.
14. Τσιζέφσκι Α. Λ. Η επίγεια αντήχηση των ηλιακών καταιγίδων. – Μ.: Наука, 1973.
15. Σουρντίν Β. Γ. Η ανόητη κόρη της σοφής αστρονομίας // Εφημερίδα της Ακαδημίας Επιστημών Σοβιετικής Ένωσης, 1990, τ. 11.
16. Βλαντιμίρσκι Β. Μ. Σκέψεις για το μη λογικό και το λογικό στον σύγχρονο πολιτισμό, ή Τι να κάνουν οι αστροφυσικοί με την αστρολογία  Το Σύμπαν και εμείς, τ. 4, σε έκδοση.
17. Gauquelin M. Dreams and illusions of astrology. – Prometheus Books, 1979.

ΠΗΓΗ ΑΡΘΡΟΥ 

entaksis.gr